Алтайдын Чолмоны

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

10.03.2023

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер.

Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина Саксаевага ла Сергей Табулгинге баштадып, Улаган јурттаҥ Магдалина Семеновна Тадышева ӧрӧкӧн, Чибиттеҥ Зоя Егоровна Саватова, Кара-Кујурдаҥ Лидия Исаковна Чулунова, Јазулудаҥ Любовь Тимофеевна Темдекова Барнаул калага јол-јорукла баргылап келдилер.

Јайандык јаан ӱлекердиҥ башкараачызы Мерген Тельденов мынайда айдат: «Јол-јорук недеҥ башталган дезе, алдындагы јылдардаҥ ала бистиҥ јаҥарыс ундылып јаткан деп куучыннаҥ. Телеҥит јаҥарыс јокко јуук болуп јатканы куда, той тужында иле кӧрӱнет. Јаҥарлаар улус чыкпайт. Чӧгӧдӧй отурып, тажуур туттурарга јаҥарчыларды айбылаар, јалдаар ӧй келген. Эмдиги јаш ӱйе јаҥар угулза, «ийт, чаптык, јаҥар ба бу» дежип, тургуза ла укпай, туура болгылайт. Оныҥ учун, бу озодоҥ бери ӱйедеҥ ӱйеге улалып келген јаҥарысты орныктырып, эмдиги јииттерге јетирер, келер ӱйеге чеберлеп артыргызар амадула, бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтезине келиштире студияда бичиткенис. Кӧрӧ-тура диск, кеп сӧстӧрдиҥ ле алкыштардыҥ бичигин чыгарар амаду бар. Иштенер, чырмайар ла керек.

Бу ӱлекер јаҥы ла башталып турарда, бисти акту кӱӱниле, акча-манадыла, јылу, јакшы сӧстӧриле аймактыҥ јааны болгон Владимир Борисович Челчушев јӧмӧгӧн. Оныҥ јетирген јаан ајарузын темдектеп ийейин. Бисте андый јилбилӱ санаалар, бийик амадулар болгон. Је, кандый да болзо, бис Владимир Борисовичтиҥ баштаҥкайын улалтып, баштап алган керек-јарактарысты учы-куйузына јетирерис деп бодойдым.

Учурал келижерде, бистиҥ јол-јорукты јӧмӧгӧн аймактыҥ јааны М. В. Тойлоновко ло культура бӧлӱктиҥ башкараачызы С. О. Санаага јаан быйанысты айдадыс. Анайда ок јерге батпас јаан быйанысты кожо јаҥарлап јӱрген јаандарыска јетиредис. Тегиндӱ кижи ыраак Барнаул калага кожоҥдоорго болуп бисле кожо кайдаҥ баратан: мал-аш, бала-барка, айыл-јурт, узак јол, кыш ӧй… Андый ла омок-седеҥ, шулмус-чыйрак болугар, су-кадык јӱрӱгер, јӱс јаш јажагар!»

«Јаҥарды мен оогоштоҥ ала сӱӱйтем. Бала тужымда койчылар кырларда, тууларда койлоп јаҥарлап турза, угар болзом — јаражы-ы-ын, јакшызы-ы-ын! Мен онойып ӱренип алатан болзом кайдат деп сананатам. Оноҥ јажым јаанап, койлоп јӱргемде, бойым да јаҥарлап, кожоҥдоп јӱретем. Ару, јараш Алтай јеринде јӱрзе, кожоҥ кижиниҥ кӧксинеҥ бойы ла чыгып келедер неме не!

Барнаулга барып, јаҥарлар кожоҥдоп, студияда бичидетен деп кычырту болордо, алаҥзу јок ло бардым. Мениле кожо ӧскӧ јурттардаҥ келиндер база болгон. Кем куданыҥ, кем тойдыҥ, кем сӧгӱш кожоҥдор кожоҥдогон. Је мен кӧп сабазын Алтай јеримди, албаты-јонымды мактап кожоҥдогом. Бир канчузын айдып берейин:

Айландыра бӱркелген
Агаш-ташту Алтайым.
Албатызын азыраган
Ашту-тусту Алтайым.

Эбиреде курчуулу
Эне кептӱ Алтайым.
Эмдӱ-томду суузынаҥ
Туза берген Алтайым.

Ак сӱмерлӱ ыйыгы
Алтын чылап кӧрӱнет.
Амадап барган улузы
Амыр сурап бажырат.

Кӱмӱштелип чыккан кӱн-айы
Кӱйген оттый јылыдат.
Кӱӱнзеп барган албаты
Кӱндӱӱ салып мӱргӱгилейт.

Эзин-салкын
согулган
Ээлӱ-байлу
Алтайым.
Эли-јонын
јыргаткан
Эптӱ јараш
Алтайым.

Јылым кайа
тыҥдаган
Јаҥылгалу
Алтайым.
Јаш балдарды
кӧдӱрген
Јаан учурлу
Кудайым.

Јорукташ сӱреен јакшы болгон. Белен кӧлӱктӱ тартала, јӱзӱн-јӱӱр аш-курсакла ашкарып, јылу јараш конор турага кондырып турза, не барбас, не кожоҥдобос! (Каткырат). Бир де чылабадым да, бир де арыбадым да — балдар сӱрекей јакшы алып јӱрген. Јаан быйан балдарыма!» — деп, јаҥарчы М. С. Тадышева куучындады.

«Чын ла, бу бистиҥ телеҥит јаҥар јоголып баратканы иле кӧрӱнет. Ӱзеери јаҥар айдып беретен јаандарыс та астап баратканы кыскамчылу. Оныҥ учун мындый баштаҥкай эдеристе, јерлештерис јӧпсингилеп, бисле кожо узак јолго барып келгени јаан ырыс. Јаан улустыҥ айткан сӧзи де быйанду, алкышту – узун јолдо куучындажып та јӱрзе, кандый јакшы! Тегиндӱ айдылбаган не, «Јаанныҥ сӧзин јанчыкка сал» деп.

Јаҥардаҥ башка Магдалина Семеновна Тадышева ла Сергей Табулгин мактаныжып, бой-бойын сӧгӱшкилеп кожоҥдогонын бичиткенис. Анайда ок мен Сергей Табулгинле сӱӱшке айдыныш аайлу кожоҥды кожоҥдогоныс. Алдындагы ӧйлӧрдӧ сӱӱшкен јииттер бой-бойына сӧслӧ айдышпайтан, кӱӱн-санаазын ончо кожоҥ, јаҥар ажыра чыгара айдыжатан.

Јол-јорукка бисле кожо барып болбогон Ольга Ивановна Чууныҥ, Наталья Павловна Койдушеваныҥ, Людмила Егоровна Кымындынованыҥ ла Акташ јурттагы «Тана» деп албатылык ӧмӧликтиҥ туружаачыларыныҥ јаҥарларын аудиого бичидип апарганыс. Ол оноҥ ары јазалар» — деп, ады јарлу кожоҥчы Марина Саксаева куучындады.
Јаҥар — ол озодоҥ бери энчи болуп артып, ӱйедеҥ ӱйеге улалып келген албатылык байлык. Байлыгысты чеберлеп јӱрери эмдиги ӱйениҥ чике молјузы. Бис канча ла кирези кӧп јетирӱни чогуп, чеберлеп алзабыс, келер ӱйе оны тооп, оноҥ ары орныктырып улалтар учурлу. Айдарда, озогызын ойгортып, эскизин эбиртип, јаҥызын ӧскӱрип јӱрели!

Чейнеш Манзырова