Алтайдын Чолмоны

Шӱптӱр Арыктаев: орден тагынган тракторист-тискинчи

14.03.2023

Тӱӱкиниҥ јолдоры там ла ыраап, јылдар јылыжып ӧдӱп барып та турза, је јаркынду јӱрӱмдӱ улустыҥ бӱдӱрип койгон ижи, кылык-јаҥы, нерелӱ јолдоры ундылбайтан эмтир.

Бӱгӱн бис орден тагынган база бир јерлежисти эске алып ийерге амададыс. «Кечеги кӱн јогынаҥ бӱгӱнги кӱн кайдаҥ келетен, кечеги улус јогынаҥ бӱгӱнги ырыс кайдаҥ келетен…» – деп, озогыда јаан јаштулар кожоҥдоп туратан.

1972 јылдыҥ куран айыныҥ 13-чи кӱнинде СССР-дыҥ Верховный Совединиҥ Президиумыныҥ Јакарузында «Иштеги једимдери, ӱрен ашты ӧскӱреринде ле государствого табыштырарында ак-чек иштегени, ээлемдеринде кӱски тӱжӱмди, ӧлӧҥ-чӧпти јуунадарында једимдӱ турушканы учун «Трудового Красного Знамени» орденле кайралдаар» деп айдылат. Бу Јакару аайынча Кан-Оозы аймактыҥ озочыл ишмекчилери – тракторист-тискинчилер, тракторист ӧмӧ-ликтердиҥ бригадир-башкараачылары кирген. Бу ла Јакару аайынча Кырлык јурттыҥ трактористи, тискинчи-шоферы Василий Бокчишевич Арыктаев (алтай ады Шӱптӱр) «Трудового Красного Знамени» орденле кайралдаткандардыҥ тоозында болгон.

Шӱптӱр Бокчишевич Кырлык јурттыҥ ӧс улузыныҥ билезинде 1938 јылда чыккан. Ол тушта Арыктаевтердиҥ угында ӱч уул болгон. Бокту, Бокчиш, Уй-бала. Бокчиш Кайаҥат Самачина деп мундус сӧӧктӱ кысты качырып, биле тӧзӧгӧн. Бу биледе он тӧрт бала болгон, эзен арткандары – кызы Ботпок, уулы – Василий. Шӱптӱр Бокчишевичтиҥ энези кӱндӱзек, колы ус кижи болгоны керегинде јурттыҥ тӱӱкизинде айдылат. Олордыҥ айылынаҥ улус, бала-барка айрылбайтан. Кырлыктыҥ јаан јашту улузыныҥ айтканыла болзо, бу биледе јуртта ӧскӱс арткан кӧп балдар чыдаган. Кайаҥат ӧрӧкӧн јӱреги ачык кижи болуп, ол балдарды бойыныйы ла чылап азырап алган, таскаткан. Ол балдардыҥ ортозында Нюра Таина, Михаил Шалдин болгондор.

Шӱптӱр Арыктаев Кырлыктыҥ школында 7-чи классты божодып, оныҥ кийнинде Ийин јуртта трактористтер белетеер СПТУ-да једимдӱ ӱренип, тӧрӧл јуртына јанып келген. 1961 јылда иштеп баштаган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинде јылдарда колхоз-совхозтор јаан ӧзӱмдӱ јолго чыгып, јаҥы ла ӧзӱп келген туш. Ээлемдердиҥ јалаҥдарында иш кайнап јаткан ӧй. Шӱптӱр Бокчиевичтий јиит, ӧктӧм, кӱчтӱ јииттер тӧрӧл јерине сӱрекей керектӱ болгон. Кырлыктагы укту мал ӧскӱрер совхозтыҥ јалаҥдарында иш кидим барган. Трактористтер, тискинчилер мал-ашка азырал белетееринде бир амыры јок иштегендер. Кыра сӱретени кайда, силос салып, ӧлӧҥ тартатаны кайда… Айла, Кырлыктый јаан совхозтыҥ јерлери Тулайтыныҥ, Ак-Сугаштыҥ телкемдерине јетире чӧйилген. Је бу јаан ӧзӧктӧргӧ једерге јаан боочылар ажар керек. Бу боочыларды ажыра барган кату јолдорды Шӱптӱр Бокчишевичтиҥ ӱйези јазаган эмей. Кандый ла техника-кӧлӱк боочыны ажа берзин, јеткер болбозын, улуска јеҥил болзын деп, трактористтер чебер иштенген. Јаҥыс ла совхозтыҥ азырал белетеп турган јерлери эмес, јурттыҥ тегин улузыныҥ покосторы база бу бийик эки боочы ажыра ӧзӧктӧрдӧ болгон эмей. Ӧлӧҥ ижи ӧйинде јурттыҥ албатызы – кем јойу, кем атту, кем абралу-атту – бала-барказын алганча, бу боочыларды ажатан.

Кырлыктыҥ јаан јашту улузыныҥ эске алганыла болзо, Шӱптӱр Бокчишевич иштеҥкей, шулмус кижи болгон. Оны, айла, Кырлыкта Шӱптӱр деп алтай адыла адап туратандар. Орус адыла, ӧбӧкӧзиле – јаҥыс ла окылу керектерде, туштажуларда. Јиит кижи канча трактор сӱретен кыраларды јаҥыскан сӱрӱп койотоныла тоомјылу куучындарга кирген. Оноҥ кокырлап, кезик учуралдарда шоодып-кокырлап айдарга сӱӱйтен. Оныҥ учун Шӱптӱр Бокчишевичле кожо иштеерге, кӱч ишти бӱдӱрерге јеҥил болгоны улустыҥ санаазында арткан.

Јууныҥ јылдарыныҥ кийнинде иштеген јииттерге тайга-ташту јерлерде турган јайлуларга барган кӱч јолдорды ачарга, јазаарга келишкен. Јаҥы ла келген тракторлорго отурып, олор бар-јок кӱч ишти бӱдӱргендер. «К-700» деген јаҥы трактор келгени јуртта кандый јаан солун болгон эди. Чындап та, јаҥы ла келген бу «јаан тракторго» иштеп баштаган кижи база ла Шӱптӱр Арыктаев болгон. Арткан трактористтерге кӧрӧ, оны ӱредӱлӱ, узы бийик, техника-темирди јакшы оҥдоп турган деп чотогондор. Оноҥ кылык-јаҥында недеҥ де коркыбазы, ӧктӧми, јана баспазы учурын база ойногон болор.

Кырлык јурттыҥ Туутан деген эҥ бийик боочы-тайгазы ажыра барган јолды јазаар иштерди кем башкарганын бӱгӱнги ӱйе ундып та салган болор, билбес. Совхозтыҥ јайлуларындӧӧн барган јолдо эҥ ле кӱч, ӧдӱп болбос ажу болгон. Туутан деген туу-тайганы ажыра барган јолдыҥ ээзи деп ол јылдарда Шӱптӱр Арыктаевти адап туратандар. Не дезе, койчы-малчыларга мал-ажын айдап апарарга тайга ажыра баратан јол јеҥил болзын деп јана баспай иштеген улусты ол башкарган. Ченемелин ле узын, кылык-јаҥын, нетеезин билип тура, совхозтыҥ јаандары бу кӱч ишти ого бӱдӱмјилеген. Мӧндӱр-Соккон јанынаҥ Туутанды ажыра јолды јазаган нерелӱ иштӱ тракторист – «Знак Почета» орден тагынган Арба Тодошевич Чабачаков.

Шӱптӱр Арыктаев 1960 јылда Кырлыктыҥ тӧӧлӧс сӧӧктӱ кызы Александра Теркишевала айыл-јурт тӧзӧгӧн. Александра Копоковна 1941 јылдыҥ кижизи. Шӱптӱр Бокчишевич ле Александра Копоковна беш бала азырагандар. Герман, Женя, Юра уулдары, Лидия ла Люба кыстары. Юра уулы кичинек тужында јада калган.

Шӱптӱр Бокчишевич 1976 јылга јетире тракторист-комбайнер болуп иштеген. 1972 јылда нерелӱ ижи учун «Орден Трудового Красного Знамени» орденле кайралдаткан. Бу кайрал ол тушта јаҥыс бу кижиниҥ эмес, кожо иштеген ӧмӧлигиниҥ, најы-нӧкӧрлӧриниҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштегениниҥ уч-турултазы кире бодолгон. Алтай улус јаан кайрал алганда, оны алтай айранга, алтай аракыга «јунуп» туратаны эмдиге јетире јаҥжыгу болуп арткан эмей. Је Шӱптӱр Арыктаев, «алтай кижи болгон адында мен» – деп, кайрал-орденин – алтай кӧчӧгӧ «јунганы» тӱӱкиде сӱӱнчилӱ солун керек болуп база арткан. Оныҥ јуук најылары – Михаил Шалдин, Василий Мандин кожо иштеп јӱрген нӧкӧриниҥ бу јаан једими учун сӱӱнчини теҥ ӱлешкендер. Чындап та, Василий Мандин колы ус, иштеҥкей тракторист болгон. Ол Шӱптӱр најызыла кожо ол ӧйлӧрдӧ совхозто бар техника-темирдеҥ санан табып, бугул тартар стогомет јазагандар. Айла, бу стогомет-эдимле совхозтыҥ ээлемчилери узак јылдарга иштегени јазалдыҥ быжу эдилгенин керелейт. Айдарда, јаан јашту тракторист-ээлемчилер ус улус болгонын, кайда да јастырбайтанын, керегин быжу эдетенин база катап оҥдоп артадыс. Ол ӧйдиҥ улузы бойлоры да темир ошкош бек, кату, чындыкты тоор болгоны чын.

Эрчимдӱ иштӱ тракторист-тискинчиниҥ једимин аймакта, областьта темдектегендер. Кӱндӱлӱ грамоталар, сыйлар кӧп болгон. Бир катап областьтаҥ «Нива» кӧлӱк-сый база келген. Бу ончозы акту кӱӱнинеҥ ак-чек иштегениниҥ турултазы эмей.

1976 јылда Шӱптӱр Бокчишевич јеткердеҥ улам јада калганы јуртка да, билезине де јаан коромјы болгон. Александра Копоковна беш балазыла кожо јаҥыскан арткан. Је иштеҥкей келин бу тӱбегин ишле, балдарын колго-бутка тургузар деген амадузыла «јаба баскан».

Александра Копоковнаныҥ јӱрӱмдик јолы, иштеген једимдери база јаан нереле тӱҥейлеш. Ол 1977 јылда совхозтоҥ кой алып, кабырып, турлуга јӱре берген. Онойып, 1990 јылдардыҥ тал-ортозына јетире, совхоз јайрадылганча, Александра Копоковна кой кабырып иштеген. Школдоҥ амыраар ӧйлӧрдӧ, јайгы-кышкы каникулдарда, энезине балдары болушкан. Бу билениҥ койлоры Алмарлу, Туйук-Кобы, Јаан-Ӧзӧк деп ӧзӧктӧрдӧ турган. Александра Копоковна мал-ажын сӱӱп, апарып јаткан ижин ак-чек бӱдӱрерге амадаган кижи. Ол кажы ла јыл 100 койдоҥ 90 кураан кичееп алып туратан. Тӱктиҥ планын база ажындыра бӱдӱретен. Сакман ӧйинде бир амыр отурбас, кажы ла кураан учун тартыжар болгон. Совет ӧйинде «Пятилетка» дейтен мӧрӧйлӧр койчылардыҥ ижиниҥ јаан некелтези болгоны ундылбаган эмей. Бу кӧргӱзӱлерде Александра Копоковнаныҥ једими совхозтыҥ эҥ ле једимдӱ койчыларыныҥ тоозында туратан.

Јай ӧйинде Александра Копоковна койчыларды сӱӱбес, эр де улус једип албас Татарка деп тайгада койлорын јайладатан. Балдарыла кожо бу ыраак ла кату јерлерде малын кичеейтен. Је ол ӧйдиҥ башкараачыларына мындый кӧргӱзӱлер ас деп билдирген ошкош. Койчы келинниҥ једими аймак кеминеҥ «ыраак» баалалбаган. Александра Копоковна аймак депутат база болгон, кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан. Једимдӱ ижи учун совхоз «Урал» мотоцикл, «Москвич-2041» кӧлӱк сыйлаган. Кийнинде јылдарда совхозтыҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи јаан јашту койчы эпшини «Слер – темир кижи, Копоковна, орден тагынатан кижи Слер, Слердиҥ ижеер јетире баалалбаган» – деп айткан. Је Александра Копоковнаныҥ амадузы – балдарын колго-бутка тургузары болгон. Јаҥыскан арткан эне амадузына, чындап та, јеткенин јӱрӱм кӧргӱзип јат. Калганчы кӱндерине јетире ол балдарына, баркаларына болушчы, тайак болуп, олорды башкарып јӱрген. Јажы јаандап та калган болзо, Кан-Оозы, Оҥдой јурттарда јадып турган ӧйинде мал-аш азыраган, кичееген. «Баба Шураныҥ уй-малы кандый да кӱч јылда једимдӱ ӧзӱп јадар» – деп, айылдаштары айдыжар болгон. Байла, малга кӱӱндӱ, ары јанынаҥ ла јолду, алкышту кижи болгоны учун болбайсын.

Койлоп јӱрген ӧйлӧрдӧ энезиле кожо болгон јилбилӱ учуралдарды балдары эмдиге јетире јылу эске алгылайт. Тайгада куйрук јок, айу-бӧрӱнеҥ коркыбас Ак-Кол ийди, јӱгӱрӱк Калтар деп ады, сыгындардаҥ да коркыбас кӱӱн-табы билениҥ тӱӱкизинде качан да ундылбас баа-чуу болуп артып калган. Чындап та, ол јӱгӱрӱк Калтар ат областьтыҥ тӱӱкизине киргени база аҥылу јаан керек. Александра Копоковнаныҥ чике бойыныҥ чыдадып алган Калтар ады сӱрекей јӱгӱрӱк болуп бӱдӱп, Кырлыктагы совхозтыҥ ады-чуузын канча маргаандарга, ат-јарыштарда чыгарып, кӧп алтын јеҥӱлер экелген. Калтар Алтай крайдыҥ да маргаандарында турушкан. Је јӱгӱрӱк аргымактыҥ чын таскаткан ээзиниҥ ады-јолы адалбай, чындап та јаантайынгы ла чылап, ундылып калган эмей. Је јурттыҥ улузы, койчыныҥ балдары энезиниҥ Калтар ады керегинде билер, ундыбай јӱредилер.

Кой тӧрӧдиш деген јаан иштиҥ ӧйи тужында школдыҥ балдары сакманныҥ ижинде туружатанын ундыбаган ла болбойор. Александра Копоковна сӱрекей иштеҥкей кижи, сары таҥла айылыныҥ ыжы бурлап, балдар иштенип келзе, курсакту јаан казаны кайнап јадар болгоны керегинде 1980 јылдардыҥ учында сакмандаган ӱренчиктер эмдиге эске алгылайт. Оноҥ база кайкатканы – койчы эпшиниҥ кураандары турган јылу кажагандары јаантайын ару болотоны, стенелери ап-ак эттире черетелип калган туратаны. Бу кыймыраган иш ӧйинде койчы эпши та качан барып черетеп койотон… Кураандар чын ла ару, кургак, јылу кажагандарда темигип-чыдаганча туратан. Оныҥ да учун јакшы кӧргӱзӱлер болгон болор. Бу ончозы – кижиниҥ бӱдӱрген ижине, азыраган малына, эбиреде улуска баштаныжынаҥ. Александра Копоковна, чындап та, иштеҥкей, ачык кӱӱн-тапту, нетее кижи болгонын Кырлыктыҥ улузы билер, санаада артып калган.

Эш-нӧкӧри Шӱптӱр Бокчишевич керегинде база бир јилбилӱ учурал тӱӱкиде арткан. Ол кӱн Чыктиндердиҥ билезинде ак-јарыкка уул бала чыккан эмтир. Шӱптӱр Бокчишевич олордыҥ айылыныҥ јаныла маҥтадып барып јадала, бала чыккан айылга кирип чыктыр. Тракторист кижи нени сыйлазын, карманындӧӧн колын сугарда, трактордыҥ темир ключи чыккан. Ол каткырып, «Ады Шӱптӱр болзын, мен ошкош тракторист болзын» – деп алкаптыр. Чын ла уулчакты Шӱптӱр деп адап салгандар, ол эмди је деген эр, Кырлыкта јуртап јат. Техника-темирге кӱӱндӱ.

Јаан јашту јаана Александра Копоковна 2019 јылда уур оорудаҥ улам чечектӱ алтайына јӱре берген. Оныҥ најылажып јӱрген ӱӱре-јелелери Галина Былыевна Саналова, Александра Јееновна Амырова, Маруся Кабарчина ӧрӧкӧн ӱӱрези керегинде јаантайын эске алып, ӧткӧн ӧйлӧр керегинде куучындажып отурадылар.

Шӱптӱр Бокчишевичтиҥ ле Александра Копоковнаныҥ балдарыныҥ балдары эмди тогус. Баркалардыҥ тоозы 18-ке јеткен. Јаан уулы Герман ла оогош кызы Люба Оҥдой јуртта јуртагылайт. Лидия балдарыла кожо Сахалинде иштейт. Евгений уулы тургуза ӧйдӧ Маймада јадат. Уулдары адазын тӧзӧп, темирге кӱӱндӱ болуп, тискинчиниҥ ижин улалткан. Уй-малга кӱӱнди эмди бу билениҥ баркалары улалтат. Олордыҥ ортозында фермер-ээлемчи – Айдынай, ветврач – Ырысту. Таадазыныҥ темирге кӱӱни бастыра баркаларында бар. Ренат барказы – мореходный училищени тӱгезип, эмди керептер јазап-чыныктаар инженер-механик болуп иштеп турганы сӱрекей солун. Эҥ ле јаан уулы Германныҥ уулы Айвар – Урал кӧлӱкле маҥтадып, иштенип јат. Айдарда, јаана-тааданыҥ ижи, кӱӱни улалып барып јатканы бу туру.

Јурттыҥ улузы – јурттыҥ байлыгы деп айджыжып турганы чын. Кижи кижиле бай деп айдышканы база чындык. Оныҥ учун орден тагынган јерлежисти – Шӱптӱр Бокчишевич ле оныҥ эш-нӧкӧри Александра Копоковна Арыктаевтерди – эске алганыс јолду. Кажы да ӧйдӧ једимдӱ иштеген, баштапкы јолдорды билгир баштаган улустыҥ ады-јолдорын јерлештери, бӱгӱнги ӱйе ундыбай јӱрзе јозокту болор эди.

Оныҥ учун Кырлык јуртыстыҥ јаан јашту улузын эске алганыс тӱӱкиниҥ јолдыктарын кайра бурып, ӧткӧн јылдарга барып келгенисле тӱҥейлеш. Онызы – эҥ баалу.

Айгуль МАЙМАНОВА