Ырысту салымду јурукчы

17.03.2023

Россияныҥ нерелӱ јурукчызы, Алтай Республиканыҥ эл јурукчызы Игнат Иванович Ортонулов тулаан айдыҥ 15-чи кӱнинде 90 јажын темдектеди.

Улу јуу ӧйиниҥ балазы, јайаандыктыҥ телкем телекейине јӱзӱн-башка ӧҥдӧрлӱ будуктарла кирген. Ол јарык ла јаркынду иштери ажыра албатызына, Алтайына бойыныҥ сӱӱжин чыгара кӧргӱзет.

Игнат Ивановичтиҥ бӱдӱрген ижин темдектебеске болбос. Ол Алтай Республиканыҥ кебедел-гербыныҥ авторы. 150-неҥ ажыра бичиктерди кееркеткен, ол тоодо «Маадай-Кара» деп кай чӧрчӧктиҥ бичигин. Алтайдыҥ комсомолыныҥ, Ленинниҥ сыйыныҥ лауреады, 1991 јылда Туулу Алтайда ӧткӧн кичӱ јайгы Олимпий ойындарды кееркедер ӱлекердиҥ авторы, «Таҥ Чолмон» орденниҥ јолду ээзи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган эл-тергеелик сыйдыҥ баштапкы лауреады, таланыҥ культуразыныҥ ла санадыныҥ ичкери ӧзӱми учун ак-чек ле једимдӱ ижи учун Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан.

Јалакай јурукчыла мен јууктада 90 јылдарда танышкам. Ол ӧйлӧрдӧ јаҥы ла иштеп баштаган јиит корреспондентке ады јарлу јурукчыныҥ мастерскойына кычырту аларга кандый тыҥ ӧкпӧӧриш, кӱӱјиш болгонын јӱрегимниҥ тӱрген согужы јогынаҥ эске алынып болбойдым. Кӧстӧримниҥ алдында катап ла катап јаан рамдарлу јуруктар эбелет. Оноҥ бери кӧп јылдар ӧткӧн… Бӱгӱн такыптаҥ колыма каламым тудунып, баштапкы туштажуны, эрмек-куучынды эске алынадым. Чындап та, ӧй кандый тӱрген ӧдӧт…

И. И. Ортонулов 1933 јылда Улаган аймактыҥ Балыктујул јуртында чыккан. 1941 јылда арык, оогош, кыска сынду уулчак школго барган. 1942 јылдыҥ бажында балага јаан оору-јобол табарган. Сыпной тифле ӱч ай оорып, арай ла божобогон. Оорудаҥ айрылып, «кижи кебери» кирерде, сары кӱсте ӱредӱзин оноҥ ары улалткан.

1949 јылда Пазырыкта ады-чуузы элбеде јарлу билимчи С. Руденко археологиялык казынтылар эткен. Игнат Ортонуловтыҥ сегизинчи класска кӧчкӧн ӧйи. Јурттыҥ эл-јоны, бала-барказы казынтыларда туружып, кичинек те болзо, акча иштеп алатан. Олордыҥ тоозында Игнат. Бир кӱнге ӱч салковой иштеп алары јаан ырыс. Учурал келижип, Игнат С. Руденконыҥ тилмешчизи болуп иштеген. Оноҥ башка-башка јакылталар бӱдӱрип баштаган. Jураарына јайалтазын сескен чилеп, билимчи-археолог Игнатка корумнаҥ чыккан эдимдерди јурадатан. Ол јербойыныҥ јайалталу балазын Ленинград јаар кожо апарып, ӱредер амадулу да болгон. Је…

Игнат Ортонулов Горно-Алтайсктагы областной национальный школго ӱренген, оныҥ кийнинде тӧрт јыл черӱчил молјузын Белоруссияда, Кыдат јеринде бӱдӱрген. Је салым сакыбаган јанынаҥ база бир сый сыйлаган. Колхоз-совхозтыҥ ижин иштеп јӱрген јиитке Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле Н. И. Чевалковтыҥ ӱренчиги, јурукчы ла фронтовик Н. В. Шагаев келген. Јайалталу бӱткен јиит уулдыҥ јолын ачарга болужын јетирерге Н. В. Шагаев оны Н. Гогольдыҥ адыла адалган јуранарыныҥ Алма-Атыдагы училищезине ӱредӱге кирерге белетеген. Бир канча ӧйдӧҥ И. Ортонулов — студент. Оноҥ — ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес ижи. Бийик ӱредӱ аларга келишпеген. База бир канча ӧйдӧҥ јурукчыны Горно-Алтайсктагы бичик чыгарар издательствого ишке кычыргандар. Мында иштеп тура ады јарлу бичиичилердиҥ, ӱлгерчилердиҥ бичиктерин, школдо балдар ӱренер бичиктерди јарандырып, таҥынаҥ јуруктар јурап иштеген. Улу кайчы А. Г. Калкинниҥ кай чӧрчӧктӧрин јуруктарла кееркеткен.

И. И. Ортонулов эш-барааны Валентина Ивановнала кожо айыл-јурт тӧзӧп, алты бала азырап чыдаткан. Јалакай, тӧп кылык-јаҥду јурукчы тоомјылу ада, таадак-улдак. Адазыныҥ јайаандык јолыныҥ ӱлӱзи ӱч балазына ӱлелген. Игнат Ивановичтиҥ эш-нӧкӧри база јурукчы. Айдарда, кеендикте, биледе, ишмекчи јолында — ончо ло јуранарыла колбулу.

Јӱрӱмниҥ узун јолында И. И. Ортонуловко ырысту салым келишкен. Оныҥ байлыктары кӧп: бала-барказы, јуруктары, јайаандык иштери, ады јарлу најылары, ӱредӱчилери, оны сӱӱген кичӱ тӧрӧли, албатызы.

Учурлу кӱнде Игнат Ивановичти толгон јажыла уткуп тура, бектеҥ бек су-кадык, амыр-энчӱ кӱӱнзейдис.
Айланып чыккан Ай-Ада
Алдаарда јолыгарды јарытсын,
Кӱрееленип чыккан Кӱн-Эне
Кӱн чогыла јылытсын.
Айландыра турган туулары
Ыжыктап Слерди кичеезин.
Ӧрӧ турган Кудайыс
Ӱстинеҥ тӧмӧн корузын.

Хамида Тадина

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина