Табылгы сапту камчы

21.03.2023

Алтай албатыныҥ база бир байлу-чӱмдӱ эдими — камчы. Ол башка-башка бӱдӱмдӱ болор. Темдектезе, табылгы сапту, сабында ойдыкту.

Камчыныҥ кайыжы аттыҥ, эликтиҥ эмезе уйдыҥ терезинеҥ ӧрӱлетен јаҥду. Табылгы агаш белен табылбайтан. Ол кӧрӱнер ле кижиге кӧрӱнер. Табылгыны бодоп, аайы-бажы јок кеспес. Байланып, ак сӱттӱ, артышту барып кезер. Кӧп кеспес, эки, ӱч, тӧрт лӧ сап алар. Алтайдыҥ ээзи ачынар деп айдыжатан. Угы-тӧзимди ӱзӱп, Алтайымды кунуратпагар дегенине бодошту.

Агашты кезерге барганда, сӱт, эки ӧҥдӱ јалама алар. Оны кезип јатканда, тазылын кыймыктатпаска чырмайар. «Байлу-чӱмдӱ Алтайым, агаш-тажы ыжыктаган, артыш-агаш эм-том, ийде кӱч берген, тегин јерге ӱзерге, кезерге эмес. Бала-баркама коручыл болзын, јаманныҥ кӧзи тийбезин, каргышчыныҥ тили јетпезин. Айыл-јуртыма курчу-куйак болзын» — деп айдынып кезер. Алканып алары – ол кажы ла кижи бойыныҥ кӧксинеҥ чыккан алкыжын айдынганы. Ӱскен-кескен јерин сары сарјула сӱркӱштеп салар – агаш кургап, сынбас, бек болор, ӧҥи оҥбос.

Агаштыҥ ады «табыл» деп сӧстӧҥ табылган. Табылгы сапту камчыла мал-аш камчылабас. 12 јажы толгон уулчакка таайы кижи сыйлайтан. Балага камчыны берип јатканда, кайышту јанын сабына јаба тегерийте тудуп берер. «Јаманныҥ кӧзи тийбезин, караныҥ тили оролбозын, амыр уйкулу, токуналу јӱрӱмдӱ јӱрзин, табылгы сабы јаманды ӱркӱтсин, эрјине аттыҥ кайыш куры курчап јӱрзин» — деп алкап берер.

Јеен бала камчыны тӧжӧгиниҥ ӱстине илип алар. Бала чыдап, эш-нӧкӧр экелип, айыл-јурт тӧзӧп, той-јыргал эткенде, бу ла камчыла кӧжӧгӧзин ачар, оноҥ ойто тӧжӧгиниҥ ӱстине илип салар јаҥду. Камчыны јерге салбас, ажыра алтабас. Балага сыйлайтан камчыны малдыҥ терезинеҥ ӧрӧр, сабыныҥ учында тудар јеринде ойдык этпес, кайышты туйуктай буулап салар.

Табылгы агаштаҥ база бир бӱдӱм камчы белетелет. Ол кам-јарлыкчы кижиниҥ камчызы. Эликтиҥ терезинеҥ эткен кайышла ӧрӧр, табылгы сабында тудатан јериниҥ учында ойдыкту болор.

Кайыш эдер терени тусту сарјуга узак ӧйгӧ тудар, тӱги теренеҥ белен айрылзын деп. Тӱгин кырып, терени уужаар. Кайыш эдип чичкерте тилер, оноҥ малдыҥ ӱзиле эмезе тарбаанныҥ ӱзиле сӱркӱштеп салар. Ол тужында кайыш катпас, ӱрелбес.

Камчы јазаганда, табылгыныҥ ла кайыштыҥ бириккен јерин кайыштыҥ бойыла кӧктӧӧр, ол эмезе ӧрӧр учурлу. Табылгы агашка каду кадаарга јарабас. Озодо улус јарандырып мӧҥӱн салар эмезе кайыштыҥ бойынаҥ чачак эдер.

Табылгы агаш бистиҥ байлу-чӱмдӱ, албатызын колтыгына койдонгон, эдегине ыжыктаган Улаган аймактыҥ јаан байлу тууларында ӧзӱп јат. Кара башту албаты, јаш ӱйе Алтайысты байлап, агаш-тажын кунуратпай, агын сууларын соолтпой алып јӱрер учурлу. Сӱрее-чӧптӧҥ арутап, Алтайыстыҥ ээзин сӱӱндирип јӱрзебис, бис те јакшы јӱрерис.

Тамара КОНГУНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина