Алтай кайда – албатыныҥ ийдези

24.03.2023

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда тулаан айдыҥ 21-чи кӱнинде албатыныҥ алтай баатырлар керегинде чӱмдеген кай чӧрчӧктӧрине учурлалган тергеелик онкӱндӱктиҥ окылу ачылтазы кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.

Кӧдӱриҥи јайалталу артист Байыр Турлуновтыҥ Шалбаа Марковтыҥ «Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧгинеҥ алынган ӱзӱкти кайлаганыла ачылды. Амадап келген јииттерге, айылчыларга солун ла јилбилӱ болгонын аҥылап темдектеерге јараар. Јииттерге, јаш улуска кай, кай чӧрчӧктӧр кандый да ӧйдӧ куулгазын ийделӱ кайкал болуп артат.

Кӧдӱриҥиниҥ ачылтазында Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев, Саха (Якутия) Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ (Ил Тумэн) председателиниҥ баштапкы ордынчызы Александр Жирков, Алтай Республиканыҥ эл бичиичизи, тергеениҥ башчызыныҥ калыктар ортодогы колбулар ла алтай тил аайынча јӧпчизи Иван Белеков туружып, уткуулду куучын-эрмектерин айттылар.

«Бис материальный эмес байлыгысла оморкойдыс ла мында аҥылу јерде алтай кай чӧрчӧктӧрис јолду турат. Кай чӧрчӧктӧрис Алтайдыҥ аҥылу кебери, темдеги болуп јат. Алтайыс ончо тӱрк калыктардыҥ кабайы ла текшикижиликтиҥ кӧгӱс байлыгыныҥ, культуразыныҥ эрјинедий энчи-байлыгы болуп јатканын кай чӧрчӧктӧрис лапту керелейт» — деп, тергеениҥ башчызы аҥылап темдектеди.

Тергеениҥ башчызы О. Хорохординниҥ айтканыла, кай чӧрчӧктӧристи кайлап айдатаны ӱйедеҥ ӱйеге ӱзӱлбей кӧнӱ улалат. Атту-чуулу, улу јаан кайчылардыҥ кереес-теп артыргысканын эмдиги ӧйдиҥ јайаан јайалталары тӧзӧмӧлдӱ ле јолду ӧскӱрет. Олордыҥ ортозында – Ногон Шумаров, Болот Байрышев, онойдо ок кайчылардыҥ јолын јолдоп јаткан, јиит артисттер — Мерген Тельденов, Маајий Калкин, Добрыня Сатин, Байыр Турлунов, Эмиль Теркишев ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Бӱгӱнги кӱнде кай ла кайлаар санат керегинде билим иштер кепке базылып чыгарылат ла јаан шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрилет.

«Бисте јакшынак јаҥжыгу болуп, јылдыҥ ла Кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайы бийик кеминде ӧткӱрилет. 2011 јылдаҥ ала эл кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ адыла адалган сый калык јайаандыгында јеткен једимдери, кайлаар санатка чындыгы учун республиканыҥ ончо аймактарынаҥ кӧп улуска табыштырылган. Јолду сыйдыҥ лауреаттары тергеениҥ, албатыныҥ оморкодузы болуп јат. Эл театрда 2018 јылда кайчы А. Калкинниҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧги аайынча ойын-тургузу кӧргӱзилген. Бӱгӱнги кӱнге јетире бу тургузу эл-јон ортодо јаан јилбӱде.

Алтай кайчылар јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала тӧрӧл јерин, албатызын корыган јалтанбас алып баатырларын, мактап айдатан. Бӱгӱн бис аҥылу јуучыл операцияда јерлеш-геройлорыс Россияны корулап јатканын кӧрӧдис. Шак мынызы бистиҥ ороонныҥ эл-јоныныҥ бирлигин, ийде-кӱчин јарт кӧргӱзет» — деп, Олег Хорохордин айтты.
Ол онойдо ок ӧткӱрилип јаткан Алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ кӱндери Алтай Республиканыҥ јаан, калыҥ кӧгӱс байлыгын чеберлеп ӧскӱреринде тизӱ иштиҥ база бир бӱдӱми болуп, кӧнӱ улалар деген.

Олег Хорохордин уткуулду сӧзинде алтай культураны чеберлеп, ӧзӱмдӱ ичкери јолына јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген ле бу кӧдӱриҥини ӧткӱрери јанынаҥ баштаҥкай эткендердиҥ бирӱзи Иван Белековко алкыш-быйанын айтты.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Кохоев туружаачыларды, айылчыларды уткуп тура, «башка-башка калыктар амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан ороонныҥ тӧс амадузы – келер ӱйеге ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ, калыгыныҥ кӧгӱс байлыгын, тӱӱкизин ле культуразын чеберлеп артыргызары» деп айтты.

«Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ парламенти јаан ајаруны кӧгӱс байлыкка ла кай чӧрчӧккӧ салат. Бистиҥ тергее Россия Федерацияныҥ материальный эмес культуралык энчи-байлыкты илелеп табары, чеберлеери ле тузаланары јанынаҥ сурактарга јасакберим кеминде јӧмӧлтӧ-болуш алган баштапкы субъекттериниҥ тоозында болгон.

Тергеениҥ депутаттары бу бӧлӱктеги чыдуларды федерал кеминде кӧдӱрериниҥ керектӱзин канча катап темдектегендер. Бу ла суракла колбой 2022 јылдыҥ ӱлӱрген айында «О нематериальном этнокультурном достоянии Российской Федерации» деген федерал јасак јарадылган. Эмди Россияныҥ материальный эмес этнокультуралык байлыгын корыырында тайанатан бойыныҥ чокум јасагы бар» — деп, спикер айтты.

Ол бойыныҥ куучын-эрмегинде тоололгон ончо јасактар бистиҥ материальный эмес байлыгысты: чӧрчӧктӧрди, кеп-куучындарды, кайды, кай чӧрчӧктӧрди, јаҥар кожоҥды коруп, чеберлеп ле ӧскӱрерине јарамыкту ла онойдо ок кайчыларга-кайлаачыларга бойыныҥ јайалтазын, билгирин јӱрӱмде бӱдӱрерге јӧмӧлтӧ-болужын јетирер аргалу деп чокумдады.
Артур Кохоев калыктар ортодогы «Эпосы народов мира» деген ӱлекер аайынча кай чӧрчӧктӧрди бойлорыныҥ тилдерине кӧчӱрери јанынаҥ јаан иш ӧдӱп јатканын эзетти.

Темдектезе, алтай калыктыҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧги якут тилге кӧчӱрилген. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле якуттардыҥ «Ньургун-Боотур Стремительный» деген кай чӧрчӧги алтай тилге кӧчӱрилген. Ӧткӧн јылда Алтай Республикада алтай тилле чыккан якут кай чӧрчӧктиҥ-олонхоныҥ таныштырузы ӧткӧн.

Спикердиҥ темдектегениле, ӧдӱп јаткан онкӱндӱк Алтайда јуртап јаткан калыктардыҥ кайын, кай чӧрчӧгин орныктырарга, учурын кӧдӱрерге, јартаарга болужын јетирер аргалу.
Саха (Якутия) Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ (Ил Тумэн) председателиниҥ ордынчызы Александр Жирков тӱрк тилдерди корыыры аайынча ӧткӱрилип јаткан иштиҥ учуры керегинде элбеде айтты. Солун ла кӱндӱлӱ айылчы Якутияда кай чӧрчӧкти чеберлеп ӧскӱрери аайынча јаан ишти ӧткӱрип јаткан эл комитеттиҥ ижи јанынаҥ јилбилӱ јетирӱ этти.
Александр Жирков «Сто лет Республики Саха-Якутия» деген темдекти алтай тилге «Ньургун-Боотур Стремительный» деген кай чӧрчӧкти кӧчӱреринде јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген филология билимдердиҥ докторы, РФ-тагы ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Комиссиязыныҥ Алтайдагы бӧлӱгиниҥ каруулу качызы Тамара Садаловага, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председатели, Алтай Республиканыҥ эл бичиичизи Бронтой Бедюровко табыштырды.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јӧпчизи Иван Белеков алтай калыктыҥ кай чӧрчӧктӧри кандый да ӧйдӧ эл-јонды бириктиреечи учурлу болгонын чокумдады. Ол куучын-эрмеги ӧйинде Россия Федерациядагы ЮНЕСКО-ныҥ Комиссиязыныҥ председатели Сергей Лавровтыҥ алтай кай чӧрчӧктиҥ кӱндери ачылып јатканыла колбулу уткуулын кычырды.

Кӧдӱриҥи ӧйинде Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ библиотекари Айгуль Куртова, Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ директоры Светлана Пешперова кайралдаттылар.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Алтай Республика-ныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйы Кош-Агаш аймактыҥ культура ла санат аайынча тӧс јериниҥ артисти Байыр Турлуновко ло калык чӱмделгезиниҥ республикан тӧс јериниҥ баш билим ишчизи Алевтина Наевага калык чӱмделгези бӧлӱкте јеткен једимдери учун табыштырылды.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла Јабаган јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ јааны Любовь Куспекова, Улагандагы ӱзеери ӱредӱниҥ балдардыҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган санаттар сургалыныҥ библиотекари Алевтина Тадышева једимдӱ ижи учун кайралдаттылар.

Албатыныҥ кай чӧрчӧктӧрине учурлалган онкӱндӱктиҥ окылу ачылтазын Байыр Турлунов кайлап ачарда, РФ-тыҥ нерелӱ артисти, режиссер, актер, драматург тӧӧлӧс сӧӧктӱ Ногон Шумаров ло тӧӧлӧс сӧӧктӱ бичиичи Борис Укачинниҥ барказы, јурукчы Амыр Укачинниҥ уулы, калада балдардыҥ 2-чи таҥмалу кӱӱлик школыныҥ ӱренчиги Байыр Укачин топшуур согуп, кайыла кӧдӱриҥини тӱгестилер. Сӧӧги аайынча тоомјылу аказы карындажына топшуур сыйлады. Алтайдыҥ Байыр деп атту јииттери кайдыҥ кайкамчылу јолын улалтар деп иженедис.

Бу ла байрамдык кӧдӱриҥи ӧйинде эл библиотека, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» деп байзыҥ јурт алтай бичиктердиҥ солун кӧрӱлерин белетеп тургустылар. Алтайдыҥ атту-чуулу кайчыларыныҥ сӱрлери де кӧп кӧрӧӧчилерди јилбиркетти.

Кӧдӱриҥи ӧйинде Кан-Оозында балдардыҥ санаттар сургалыныҥ кызычактары (башкар. А. Молчоева) јараш бијезин кӧргӱстилер.

Алтай Республикада алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ кӱндери ӧйинде кӧп кӧдӱриҥилер ӧткӱрилери темдектелген. Темдектезе, «Алтай кай чӧрчӧк: эмдиги ӧйдӧги курч сурактары ла ӧзӱминиҥ јолы» деген кӱрее-куучын, «Алтай баатырлар: тӱӱкизи ле бӱгӱнги айалгазы» деп билим-практикалык конференция, ӱренчиктердиҥ ле ӱренеечилердиҥ јайаандык иштериниҥ кӧрӱ-маргааны, тургузулар, кӧргӱзӱлер, онойдо ок бичиктердиҥ таныштырузы ӧдӧр.

Клара ПИЯНТИНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина