Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкизиле, экспонат-эдимдериле бай музей

24.03.2023

Мукур-Таркаты јуртымныҥ албатызы бойыныҥ ич кӧрӱмиле бай, ойгор санаалу, кӱр-кӧкси элбек эл-јон. Тергеебистиҥ јурттарыныҥ канча чактар ӧткӱре тӱӱкилик јолын, тудунган-кабынган эдимдерин келер ӱйеге энчилеп артыргыскан, эҥ байлык музейлериниҥ бирӱзи бу јуртта узак јылдарга эрчимдӱ иштейт.

Музей ол не?
Музей – телекейлик культураныҥ ӧзӱминде, тӱӱкилик ле культуралык энчини корып аларында ла санаттыҥ талдама чӱмдемелдерин албатыга энчилеп артыргызарында јаан учурлу.

Музей – тӱӱкиниҥ чындык коручылы. Оноҥ бис канча чактар озо јӱрген улустыҥ јадын-јӱрӱмин, тудунган-кабынган эдимдерин кӧрӱп, билип аладыс. Телекей ичинде башка-башка ууламјыларлу кӧп музейлер бар.

Олордыҥ тоозында Мукур-Таркаты јурттыҥ ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарыныҥ бажында тӧзӧлгӧн музейи. Оны тӧзӧӧр јаан ишти јерлежис Бинолдо Уйатович Карулов эрчимдӱ баштаган. Баштапкы музейде кӧп сабазында миллионер-колхоз болгон јурт јердиҥ кайралдары, грамоталары, дипломдоры, фотојуруктары, сыйга берилген эдимдери, јуруктары, монгол јеринеҥ келген сыйлар болгон.

80-чи јылдарда директор болгон Елизавета Айылдашевна Керексибесова школдо музей тӧзӧгӧн. Оныҥ ижин јиит ӱредӱчи Надежда Иосифовна Малчинова башкарган. 90-чы јылдарда колхоз јайрадыларда, колхозтыҥ музейинде чогулган экспонаттар школдыҥ музейине кожулган. Је кандый да шылтактардаҥ улам ол бир канча ӧйлӧргӧ иштебеген.
2002 јылда Мукур-Таркаты јурттыҥ школыныҥ 70 јылдыгына учурлай директор Валентина Ивановна Карулова музейдиҥ ижин орныктырган. 2003 јылда јерсилкиништеҥ улам школдо аварийный айалга тӧзӧлӧрдӧ, музей јабылган.

Кӧп јылдардыҥ туркунына музейдиҥ башкараачылары болуп Татьяна Ивановна Метреева, Тана Георгиевна Шантанова, Алтынгуль Оралхановна Бухарова, Елизавета Ивановна Сюйлешева, Айсулу Михайловна Демчинова, Айас Станиславовна Акчалова, Людмила Еркемешевна Урелова иштегендер.

2005 јылда музей башка турага кӧчкӧн. Ол тушта кӧп саба экспонаттар Кӧкӧрӱ јуртта «Чуйдыҥ телеҥиттериниҥ тӱӱки-этнографиялык музейине» табыштырылган.

2008 јылда музейдиҥ башкараачызына Эре-Чуйда јарлу ӱлгерчи Тамара Ивановна Еликпаева кӧстӧлгӧн. Је 2013 јылда электрооттоҥ улам ӧрт чыгып, музей кӱйӱп калган. Бир јылдыҥ туркунына Тамара Ивановна јурттыҥ эл-јонынаҥ болуш сурап, экспонаттар јууган. Оныҥ шылтуузыла школдыҥ музейи јаҥынаҥ тӧзӧлгӧн. Фотојуруктар јууп, јаҥыдаҥ беженге јуук альбом чыгарган. Мукур-Таркаты колхозтыҥ, школдыҥ тӱӱкизине учурлалган 9 стенд јазаган. «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары», «Јууныҥ балдары», «Телеҥит калык», «Јайалталу јерлештер» ле оноҥ до ӧскӧ. Колхозтыҥ тӱӱкизи, оныҥ адын кӧдӱрген ишчилер, Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ орденин алганы керегинде, чыҥдыйы бийик ноокылу «горноалтайский» укту эчкилер ӧскӱрер селекциялык билим иштер баштап ла Мукур-Таркаты колхозто ӧткӱрилгени керегинде альбомдор база аҥылу јерде.

2018 јылдаҥ ала тургуза ӧйгӧ јетире музейди колы ус, јайалталу эпши Алла Григорьевна Еликпаева билгир башкарат. Школдыҥ музейинде ӱредӱчилер этнографиялык классный частар ӧткӱрет, коштой јаткан јурттардаҥ балдар кӧрӱлерге келгилейт. Бӱгӱнги кӱнде муҥга јуук экспонаттар јуулган музей тапчы кыпта. Олорды экспозицияларла эптеп тургузарга таҥынаҥ јаан турага кӧчӱрген болзо, сӱреен јакшы болор эди. Аймактыҥ ла јурттыҥ јаандары бу сурактыҥ аайына чыгар, музей јаан, јаҥы турага кӧчӧр деп иженедим.

Музейде эҥ јаан, баалу экспонат – кезер таш. Оныҥ тӱӱкизи мындый: 70-чи јылдарда Ногоймонов Какай ӧрӧкӧн оны Чаган-Бургазы деп јерде аҥдап јӱреле тапкан. Бу ташты кем де казып, апарарга белетеп салган болтыр. Ол кожо јӱрген аҥчы нӧкӧрлӧриле кезер ташты карамдап, улус апарбазын деп, ӧскӧ јерге јажырган. Канча јылдардыҥ бажынаҥ Какай ӧрӧкӧнниҥ уулы Даниил Чаган-Бургазында јӱреле, адазыныҥ куучыны санаазына кирип, тегин де болзо кӧрӧргӧ барарда, чын ла сугуп салган кезер таш ондо ло јаткан. Ол бу ташты айлына экелип, гаражына суккан. Кезер ташты садып аларга улус келип туратан. Је Даниил Какаевич, ак-чек, тӧрӧлзӧк кӱӱндӱ кижи, кезер ташты сатпай, 2014 јылда школдыҥ музейине экелип берген.

База бир јилбилӱ экспонат зубрдыҥ скульптуразы. 1965 јылда Мукур-Таркаты јурттыҥ делегациязы Моҥголдыҥ Улан-Хус аймагыла јол-јорукла јӱрерде, оны сыйга берген. 2013 јылда музей кӱйерде, ол јаан ӧрттӧҥ јаҥыс бу скульптура арткан. Тамара Ивановна куйкаланып калган скульптураны кырып, јунуп јадала, алдында кем де кӧрбӧгӧн «Р. Р. Бах. 1897 г.» деп бичилгенин тапкан. Алла Еликпаева интернетте «казынып», ол кижи керегинде бедиреп кӧрӧр болзо, Роберт Романович (Робертович) Бах (9.02.1859 – 17.09.1933 ј.ј.) – орус скульптор, Петербургтагы јуранарыныҥ академиязыныҥ академиги эмтир. Скульптураны ол 1897 јылда Санкт-Петербургта Литейный проспектте агаш ээлемниҥ министриниҥ туразыныҥ вестибюль кыбын јарандырар эскиз эдип јазаган.

База бир јилбилӱ экспонат – 1936 јылдыҥ «Колхозторго јерди чактыҥ чакка тудунарга берилген государствоныҥ Акт». Бу Акт орус тилле ле алдында бистиҥ јаандарыс ӱренген јаҥалиф алфавитле бичилген. Актта «Мухор-Тархата» јуртээлем артельге ӧйи јокко тудунып иштезин деп 52938,40 гектар јер берилгени керегинде айдылат.

«Музейдиҥ экспонаттарыныҥ ортозында Екатерина II каанныҥ ӧйиниҥ (1769 ј.) акчазы бар. Бу акчаны бис тура тударга фундаментке јер казып турала тапканыс. Бӱгӱнги кӱнге јетире Мукур-Таркатыныҥ эл-јоны айыл-јуртта тудунган эдимдерин, кийим-тудумдарын, тайга-ташта јӱрӱп тапкан табынтыларын музейге табыштырып, оныҥ фондын байыдат» – деп, Алла Григорьевна куучындады.

А. Еликпаеваныҥ бойыныҥ да эткен јараш, јилбилӱ эдимдери музейди јарандырат. Темдектезе, шатраныҥ 120-деҥ ажыра фигуралары, јӱзӱн-башка наадайлары, јарангыштары. Је анчада ла бисти чаазын-газеттердеҥ, ол тоодо «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ», эдилген наадай сонуркатты. Оны Мукур-Таркаты јурттыҥ кӧп тоолу ордендерле кайралдаткан, јурт ээлемниҥ нерелӱ ишчизи болгон Масканов Мантылай Амыровичтиҥ 90 јажына учурлалган кӧдӱриҥиге јазаган.

Мен Мукур-Таркатыныҥ школын ӱренип божодоло, 25 јылдыҥ бажынаҥ ижим аайынча јол-јорукка келеле, музейге кирип, бойымныҥ бала тужымда баштапкы катап бу музейди јилбиркеп, ӧкпӧӧрип кӧргӧним санаама эбелди. Анчада ла укту-тӧстӱ эчкилер, койлор, аҥ-куш бӱткӱл бӱдӱн-кебериле кӧрӱге тургузылганын кайкап кӧрӧтӧм.

Музейди орныктырып јазаган Тамара Ивановнага ла кызы Аллага керектӱ ле учурлу иш апарып јатканына јаан быйан. Ижи-тожыгар једимдӱ, јозокту болзын!

Виктория БАДАКИНА
Фотојуруктар Евгений БУТУШЕВТИҤ