Алтайдын Чолмоны

«Эди-сӧӧгиҥ оорыбай турза, бойыҥды чымчып кӧр…»

28.03.2023

Бу куучын Горно-Алтайскта тегин ле биледе чыккан, салым берген јолын бала јашта талдап, ого чындык болгон, ончо уурларды кара териле, турумкайыла, ижине сӱӱжиле јеҥип јӱрген кижи керегинде.
Пионерлердиҥ туразында бијелеериниҥ кружогына јӱрӱп турарда, кӱӱниҥ ӱредӱчизи оны, јуунак ла јеҥил, кӱӱге сескир болгоны учун, «баянныҥ топчызы» деп адайтан. Марина балеттиҥ школына ӱренерге киргени – бијениҥ ӱредӱчизи Вера Алексеевна Тозыякованыҥ шылтузы. «Мында артса, јайалган јолынаҥ тайкылар, јӱрӱми де, салымы да башка болор» – деп, кызычактыҥ энезин ол сӧскӧ узак ла кийдирген.
«Мен ырысту кижи – сӱӱген ижимди бӱдӱредим, јолымды јакшы ӱредӱчилер ууламјылаган, оромдо тегин ле туштажулар ла учуралдар да тегин эмес, учурлу болуп калатан» – деп, Россияныҥ ла Кореяныҥ театрларында балеттиҥ кӧп ойын-кӧргӱзӱлериниҥ тӧс партияларын бијелеген, орус ла гран ары јаныныҥ јарлу школдорыныҥ ӱредӱ-таскадузын ӧткӧн педагог Марина Юрьевна Тен айдат.
Бистиҥ эрмек-куучыныс бу тулаан айда, Марина Тен энезин калганчы јолына ӱйдежерге Алтайга келип јӱрерде ӧткӧн.

Пионерлердиҥ туразынаҥ – балеттиҥ школына

Мен мында, Горно-Алтайскта, чыккам. Бис Мебельный микрорайондо Рабочий оромдо јатканыс. Энем Галина Ивановна Бакиянова садучы болгон, ӧскӧ дӧ тегин иштерде иштеген. Адам Юрий Михайлович Тен – совет кореецтердеҥ, бого иштеерге Киргизиядаҥ келген. Јаш тужым бу ла Рабочий оромдо, Маймушка сууныҥ јараттарында ӧткӧн. Баштапкы класска ӱренерге 6-чы таҥмалу школго баргам, оноҥ, оромдорды бӧлӱген кийнинде, 2-3 класстарда 4-чи таҥмалу школдо ӱренгем.

Јаанам Антонина Тельгеновна Истомина айдуга киргендердеҥ. Ол бијелеерин јаантайын сӱӱген, је амадузы јашта бӱдер аргазы јок болгон учун болбой, кеендик телекейге јилбӱзи ӧчпӧй, баркалары кружокторго јӱрерин јаантайын кичеейтен. Пионерлердиҥ школына баркаларыныҥ бирӱзин апарганда, мени ээчидип алатан. Мен ол ӧйдӧ 4 јашту. Батареяныҥ јанына мени тургузып салатаны санаама кирет. Кӱӱ ойноп баштаза, балдарла кожо бир де токтобой бијелеерим. Вера Алексеевна Тозыякова кружокко экелзин деген ошкош. Бијеге јолым мынайып Пионерлердиҥ туразынаҥ башталган.

Мени Новосибирскте балеттиҥ школына ийзин деп, Вера Алексеевна энемди узак ла сӧстӧгӧн. «Карышча» балазын таныш эмес јаан калага аткарарга энем бир де јӧпсинбей турган. Бу школго кирер ченелте экзамендер кичӱ изӱ ле куран айларда ӧдӱп турган. Учы-учында јаанам јӧпсинип, школдо ӱредӱ башталар алдында, куран айдыҥ калганчы кӱндеринде, мени Новосибирск апарган. Једип барзабыс, орой, экзамендер тӱгенип калган, «эзенде келигер» деген. Јаанам сӱӱне берген: келген-кӧргӧн, јол келишпеген, эмди јанарыс деп. Бу училищениҥ завучы Алиса Васильевна Никифорова, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, балетте ады јарлу педагог, экзамендер ӧткӱрген камыстыҥ јааны, аймактардаҥ оройтыган балдар келзе, мени кычырыгар деп айткан эмтир. Ого тушташкан. Балеттиҥ школына киретен экзамендер ӱч бӧлӱктеҥ турат – су-кадыгыныҥ айалгазы, бӱткен бӱдӱми бијеге келижери-келишпези, кӱӱге сескир болгоны кӧрӱлет. Алиса Васильевна мени ченеп-кӧрӱп, «кызычакты алып јадыс» деген.

Айлыска једип ле келеле, кийим-тудумымды јунуп, чамаданым јууп, бир кӱннеҥ ойто Новосибирск апаргандар. Не болуп турганын мен оҥдобой до калгам. Мынайып 10 јаштуда јаҥы јӱрӱм башталган. Чек башка јӱрӱм.

«Ажанарга эмес јӱредис»

О-о, баштапкы јылдар ый-сыгыттыҥ јылдары болгон! Бис комнатада 12 бала јатканыс. Эҥ јуук јатканы – мен, Горно-Алтайсктаҥ автобусту Барнаулга, оноҥ поездтӱ Новосибирскке јетире јарым конок јолду кижи. Арткандары Якутиядаҥ, Владивостоктоҥ ло ӧскӧ дӧ ыраак јерлердеҥ. Баштапкы ӧйлӧрдӧ айлысты сананып, улай ыйлаарыс. Эмдигидий телефон колбу да јок ине. Энем кажы ла суббот-воскресенде келип, бистиҥ јаткан кыбысты јуунадып, ончобыстыҥ кийимин јунуп, тӱзедип, школдо кийетен платьелериске јакаларды тагып, чачысты тарап-ӧӧрӱп туратан.

Мен балеттиҥ школына ӱренерге совет ӧйдӧ киргем. Је энеме интернатта јатканыс ла курсагыс учун тӧлӧӧр, школго, балет ӱредӱге, анайда ок кӱнӱҥге кийетен кийим-тудум алар керек болгон. Канча кире акча чыгып турганын билбезим. Байла, ас эмес. Кажы ла катап ӱредӱге барып јатсам, таада-јааналарым, тӧрӧӧндӧрим энеме болужатан. Олордыҥ ончозына јаан быйанду јӱредим.

Ӱредӱге кирип турарымда, Новосибирсктиҥ хореографиялык училищезинде, эмди ол Академия, албаты бијезиниҥ бӧлӱгин ачар ченелтелӱ јыл болгон. Экзамендер табыштырарга 300 кире бала келген. Олордоҥ балетке јӱк 20 кире бала талдалган.

Новосибирскте текши ӱредӱлӱ школдыҥ 4-чи клазын ӧткӱрип, кӧндӱре 5-чи класска отургам. Балеттиҥ школы керегинде айдар болзо, «Слер эртен тура туруп келзегер, эди-сӧӧгӧр оорыбай турза, чымчып кӧрӱгер – ӧлӱп калган болдыгар» – деп, Новосибирскте педагогыс Вера Николаевна Бирюкова айдып туратан. Ӱредӱчимниҥ бу айтканын мен эмди бойымныҥ ӱренчиктериме айдадым. Балтырларды, ӱйе-сӧӧкти чӧйгӧни – јаантайын оору-ӧҥзӱре неме, је бу ооруга чыдажар, оны јеҥип чыгар ийдени балетке, бијеге сӱӱш берип јат. Оору-сыска кижи темигип калатан эмтир.

Балеттиҥ школына 10 јаштуда келген кийнинде 5-6 јылдаҥ база бир талдаш ӧдӧт. Балдар јаанап, бӱдӱми кубулат, кемниҥ де буттары, кемниҥ де кӧкси, кем де ӧрӧ, кем де туура ӧзӧт. Балет кеендикте артары эмезе ӧскӧ јолло барары бу ӧйдӧ јарталат. Мениҥ энем де, јаанам да эттӱ-канду улус болгон. Мен база, јабыс сынду бойымча, белен болчойор, бескем тӱрген кожулар кижи. Оныҥ учун 14 јаштаҥ ала эмдиге јетире ажанышта кемјинип јӱредим, 22-23 јашка јетире калашты чек јибегем. Интернатта курсагыс 15 ле минутка једетен, оноҥ ойто ло аштап баштаарыҥ. Эҥирде ажанатан курсагысты уулчактарга берип ийетенис. Кожо ӱренген кызычактарга эне-адалары кандый ла бутербродтор, булочкалар, печенюшкалар экелер. Кӱндӱлезе, мен кейди тынып, «ӧзӱп јадым» деп каткырарым.

Бир јанынаҥ – бу кӱч эмей. Је экинчи јанынаҥ – канайда сананып јӱргениҥ база јаан учурлу. «Амзап кӧрзӧҥ, кандый амтанду!» – деп, меге айтканда – «Мениҥ профессиям, јӱрӱмим ондый. Ажанарга эмес јӱредис» — деп айдадым.

Бијелеп турарымда, мениҥ јаантайын бескем 42 кг болгон, 44 кг јетсем – кӱчсине беретем, 46-да – сананзам, кыймыктанарга да кӱч болуп јат.

Кижиниҥ су-кадыгы јашта канайда ажанганынаҥ кӧнӱ камаанду.

Мениҥ су-кадыгымныҥ тӧзӧлгӧзин таадам ла јаанам салган болор. Оогошто, энем ишке јӱре берзе, мени олор кичееп кӧрӧтӧн. Бис ончобыс кожо јатканыс. Таадам Иван Степанович Бакиянов тойлорго барганда, бир баштык сӧӧктӧр экелетен. Ол сӧӧктӧрди печкеге изидип јарала, јилигин јес калбакка салып, мени азыраар. Јиликти мен сӱрекей сӱӱйтем, баштыкта сӧӧктӧрдиҥ ончо јилигин јаҥыскан јип алгадыйым.

Бисте уй, ат болгон. Уй турган кажаанда темир кружка илип салган. Јаанам Антонина Тельгеновна эртен тура уйын саап, јаҥы сааган јылу сӱтти ол кружкага уруп, меге экелип берер. Мен эмди сӱтти ичип болбой јадым, байла, эмдиги сӱт јаанамдыйынаҥ башка.

Бијениҥ чӱмдӱ јолдорыла

Новосибирскте хореографиялык училищени божодорымда, мени Омсктогы кӱӱлик театр ишке кычырган. Бу театрда беш јыл иштеп, ондо тургузылган балет кӧргӱзӱлердиҥ бастыра тӧс партияларын бијелегем.

18-19 јаштуда кӱчиҥ кӧп, оноҥ мен бијелеерге сӱрекей сӱӱгем. Јеҥил болгон. Эки ле саатка уйуктап алала эмезе ойындар ортодо кӧзимди јумуп, эмеш ле амырап алала, ойто ло бијелей берерим. Бир ойын-кӧргӱзӱде, кийимимди солып, јети-сегис те катап чыккан ӧйлӧр болгон.

Россияда кажы ла јаан калада государстволык театр бар. Темдектезе, Омскто, Новосибирскте, Екатеринбургта вторник, четверг, воскресен – операныҥ кӱни болзо, среда, пятница, суббот – балеттиҥ. Репертуары да јаан.

Бир кӱн «Спящая красавицаны», экинчизинде «Лебединое озероны», ӱчинчизинде – «Жизельди» кӧргӱзип јат. Эртен тура «Щелкунчик», эҥирде база кандый бир балет кӧргӱзӱ. Мынайып бир айга театрдыҥ бастыра кӧргӱзӱлеринде туружадыҥ. Эки саатка улалган балетти кӧрӱп, бастыра ойынды, кем, качан, канайда чыгып турганын бир де ундыбай, јеҥил сананып алатам. Оныҥ учун мени ончо ло кӧргӱзӱлерге, ол тоодо оорыган эмезе кандый бир шылтактардаҥ улам келбеген улустыҥ ордына бијелеерге тургузатандар. «Щелкунчикти» мен Новосибирсктиҥ ле Омсктыҥ театрларында, Тӱштӱк Кореяда башка-башка тургузуларда сегис катап бијелеген болорым.

Кореяда иштееримде, ондо ончо улус женьшень ичип јат. Мен база арып-чылагам, меге база беригер деп айтсам, «Марина, сен женьшень ичсеҥ, кем де једишпес, уча берериҥ» – дежетен. Мен оны ичип кӧргӧм, је ийде-кӱч берген башказын ла билбедим.

Бу ороонго ӱӱремле кожо тегин ле јоруктап барганыс, оныҥ эне-адазы бу ороондо иштеп ле јадып турган болгон.

Театр барын угуп, недеҥ маат јок деп, ого иштеп кирерге ченелте-экзамендер табыштыргам. Классический балеттиҥ государстволык национальный театрына. Мында јаҥыс бойыныҥ улузын ишке алып јат, калас ӧй ӧткӱрип базарыҥ деп, меге айдышкан. Је баштапкы ла ченелтениҥ турулталарыла ишке киргем. Мында 2002 јылдаҥ ала 2010 јылга јетире театрдыҥ артисти, оноҥ балеттиҥ театрдагы Академиязында педагог болуп иштедим. Сӧс келижерде, чын, мен иштеген ӧйдӧ бу театрга гран ары јаныныҥ бир де артистин јаантайын иштеерге албаган.

Балеттиҥ телекейи кичинек, мындагы улус ончозы бой-бойын билижер. Балеттиҥ орус школы меге сӱрекей јакшы тӧзӧлгӧ берген. Ӱреткен балдарым јаантайын јакшы кӧргӱзӱлерлӱ болотон, кӧрӱлерде јеҥӱлер алатан. Байла, оныҥ учун Сеулда Кеендиктиҥ Артхайскул школына педагог болуп иштеерге кычыргандар. Бу ороонныҥ эҥ јарлу ла тыҥ школдорыныҥ бирӱзи. Биске Балеттиҥ Москвадагы школынаҥ јаантайын педагогтор келип туратан. Олорго јадын-јӱрӱминде болужып, најылажып, ӱч јылга кӧчӱреечи болуп ла кожо ӱренип, Москваныҥ методиказына ӱренгем. Оноҥ бойымныҥ кӱӱнимле Санкт-Петербургка барып, балеттиҥ Вагановский школында билгирлерди бийиктедер ӱредӱни ӧткӧм.

Эмди мен Лос-Анджелестиҥ јуугында Орвайн калада балеттиҥ школында педагог болуп иштейдим. Бого иштеерге мени ӱӱрем Назгуль Раскулова кычырган. Бис Кореяда танышканыс. Ол Америкада јаткан корей уулла таныжып, кожо јӱре берген. Оноҥ балеттиҥ таҥынаҥ школын ачкан. «Марина, сен ондый кӧп иштеп јадыҥ, бистиҥ школго келзеҥ, неделеде амыраар эки кӱндӱ болорыҥ» – деп, Назгуль айдып турган. Мениҥ Кореяда ижим, чын да кӧп болгон. Бу ороондо улус роботтор чылап иштеп јат. 7 јылга бир де катап амыраар кӱн албаган да ӧйлӧр болгон. Ӱреткен балдарымды таштап ийерге база карам. 2021 јылда Америкага бир айга айылдап барып јӱргем ле ӧскӧ јерде бойын ченеп не кӧрбӧс деп санангам. 2022 јылдаҥ бери бу ороондо иштеп јадым. Амыраар ӧй база ла јок (каткырат), школдоҥ башка таҥынаҥ уроктор сӱрекей кӧп…

Јажы јаанды тоор јаҥду

Кореяда иш башка тӧзӧлгӧн. Ондо кандый бир балетти садып алып, оны эки айга белетеп јат. Оноҥ бу ойынды он катап эртен-эҥир кӧргӱзедилер. Бир ле ойынды репетицияларда ла ойын-кӧргӱзӱлерде ӱзӱги јогынаҥ бијелеерге кӱч эмей, кӱӱниҥе де тийе берер. Је… башка ороон – башка ээжилер.

Кореяда мениҥ ишјалым сӱрекей јабыс болгон. Ойын-кӧргӱзӱ јок эҥирлерде таҥынаҥ улуска бијелеериниҥ урокторын ӧткӱрип эмезе кандый бир студияларда концерттер кӧргӱзип, иштеп туратам. Балеттиҥ артисттериниҥ ишјалы кайда ла: бистиҥ де ороондо, гран да ары јанында сӱрекей јабыс. Кӧбӧлӧк чилеп учуп јӱрзин деп тӧлӧйтӧн болбой (каткырат). Педагог болуп чыкканча бойын бойы јеткилдеп јадарга кӱч.

Бир мындый каткымчылу учурал болгон. Мениҥ ӱӱрем нӧкӧрин «Лебединое озеро» балетти кӧрӧргӧ кычырган. Ого спектакль сӱрекей јараган ла: «Слердиҥ ижигер кандый кӱч, барактар, мен кӱндӱлеп јадым» – деп айткан. Бис каарган јуулу эт јиирге турубыс дегенис. Оныҥ бир порциязы 150 грамм кире. Бис, эки балерина, кажыбыс ла тӧрт порциядаҥ јигениске ол коркушту кайкаган! Балериналар бир ле чымчым курсак јип турган деп сананган болор. «Канайда иштейдис – онойдо ок ажанадыс» – деп, сыр каткыда јартаганыс. Театрдыҥ бир ойынында эмезе бир кӱн репетицияларда 2 кг бескени јылыйтары – бистиҥ иште тегин ле керек. Кӧп иштезеҥ, кӧп ажанар керек. Кореяда бу јанынаҥ меге јеҥил болгон, ондо улус калашты сӱрекей ас јип јат: бир кичинек айакта суп, бирӱзинде – рис, оноҥ беш-алты јӱзӱн салаттар. Темигип каладыҥ.

Меге сӱрекей кӧпти корей культура берген. Сен коногына 25 сааттаҥ, амыраар кӱн јок канайда иштеп тургаҥ деп меге кайкажадылар. Бу Кореяныҥ таскадузы.

Бу ороондо јаан јашту улусты тооры, бистиҥ алтайларда чылап ок – ээжи-јаҥ. Эр бе, эпши бе болгонынаҥ камааны јогынаҥ, сенеҥ јаан јашту кижиге, ай да кире озо чыккан болзо, эжикти ачар, тонын уштыырга болужар, айак-казанды салар эмезе јуунадар, кыскарта айтса, канайда ла кичеер керек. Јажым јаанай берерде, меге бу јаҥ јарап баштаган (каткырат).

Балеттиҥ телекейлик јарлу артисти, ойын тургузаачызы Юрий Николаевич Григорович ойын-кӧргӱзӱлериле Кореяга тӧрт катап келип јӱрген болор. Былтыр ого 95 јаш толгон.
Баштап ла бу кижиге мен 1985 јылда јолуккам. Ол бисти ажанарга кычырган. Юрий Николаевич – 84 јашту болгон, бир педагог 50 јаштаҥ ашкан, база бирӱзи – 40 јашту ла меге – 20 јаш. Юрий Николаевич биске тондорысты уштуурга болужып, отурарга отургуштарысты јылдырып, кичеегени јӱрекке ондый јылу болгон. Россияда јӱрериҥде, ондый ла јаҥду неме деп, мыны керектебейтеҥ, ӧскӧ ороондо, ӧскӧ культураныҥ ӧзӧгинде бу чек башка кӧрӱнет ле сезилет. Юрий Николаевич кандый спектакльдар тургусканы, кандый ороондордо болгоны, кандый улусла тушташканы керегинде куучындарыла бисти ончобысты бактырган.

Экинчи катап бу кижиге Кореяга «Ромео и Джульетта» ойын-кӧргӱзӱзин экелерде јолуккам. Бу ӧйдӧ оныҥ эш-барааны Наталья Бессмернова – атту-чуулу балерина, улу балеттерин ого учурлаган, балетте музазы болгон кижи уур оорудаҥ улам јада калганы керегинде јетирӱ келген. Мен, россиянка болуп, Юрий Николаевичти ӱйдешкем, визалар эдерге ле ӧскӧ дӧ керектеринде болушкам. Кӧрӧргӧ сӱрекей кӱч болгон…

Томоноктыҥ «болужыла»

Мениҥ јӱрӱмимде нениҥ де учун јаантайын ондый болуп јат: иште ӱзе јакшы барып јатса, таҥынаҥ кандый да јӱрӱм јок, ижимде кандый бир буудактар боло берзе, таҥынаҥ јӱрӱмге эжик ачылат (каткырат).

Бир катап јаан кӧрӱде турушкан мениҥ ӱренчигим баштапкы ла турдаҥ чачыла берген. Кӧрӱ ӧйинде олорло тӱни-тӱжи кожо болуп јадыҥ ине. Муҥ јылдыҥ бажында баштапкы катап амыраар кӱн! Тӱнниҥ эки саады. Нӧкӧрлӧриме чатта «эртен менде бош кӱн» деп бичип ийгем. Кореяда тӱнниҥ кандый да ӧйинде бичижери, телефон согоры тегин ле керек. Талайдыҥ јарадында јаткан бир таныжыс бисти амыраарга кычырган. Эртен тура једип барзабыс, јуулган улустыҥ ортодо виндсерфингтиҥ ассоциязыныҥ президенти бар болтыр. Мени дезе виндсерфинг јаантайын јилбиркеткен, је ӱренерге баалу неме, бош ӧй дӧ јок деп сананатам. Бу кижиле таныжып, ӱренериниҥ баазы канча деп сураганыс. Ол: «Ченеп кӧрӱгер, айса болзо, слерге јарабас» – деп айткан. Мен сууда доского турала, тургуза ла байканды кӧдӱрип ийгем ле … мени талай јаар тарта берген! Бу немени башкарып та билбезим ине. Байа кижи эжинип, јӱк арайдаҥ мени тудуп алган…

Эш-нӧкӧрим болотон кижиле бу кӱн, серфингке ӱренип тура, танышкам. Ол ӧйдӧ мен эки иште иштеп тургам, эртен тура – Артшколдо, эҥирде – театрда. База ла бир де бош ӧй јок, бир ӱренчигим ороондор ортодогы конкурстыҥ 3-чи турына чыгып јаткан. Јеҥетен ле бала болгон, је 3-чи турга једип, чачыла берген. Виндсерфингке таскадынар база бир кӱн келиже берген. Байагы таныжымла талайдыҥ јарадында катап тушташканыс. Ол Кореяныҥ талай полициязында иштеп јат, база јаантайын иште кижи. Бисте балдар јок. Каа-јаада јолугып јадыс. Калганчы катап Кореяда болуп, ӧйди эш-нӧкӧримле, најыларымла кожо ӧткӱрерим деп санангам, је катап ла балеттиҥ школында ӱредӱ кириже берген. Ондый биле.

Мен Кореяга келеримде, бу калыктыҥ тилин чек билбес болгом. Бичикте танык-букваларын кижичектер јуралган деп сананып туратам. 20 јылга ӱренип албай, јайым куучындажып јадым.

Эмди английский тилди ӱренер ӱредӱге 79 јашту јаанакла кожо јӱредис. Ол Америкада 15 јыл јадып јат, тилди мен ле кире, эс-бос билер. Мениҥ кӧргӧнимле, бу ороондо јаткандардыҥ 70-80% эмигранттар. Башка-башка ороондордоҥ келген улус – культуразы башка, тилдери башка. Кӧбизи английский тилди мен ле кире, чикезинче айтса, чек билбес.

Мен јайалталардыҥ визазыла иштейдим. Оны аларга сӱрекей кӱч, американ посольстводо улус канча айларга очередьте туруп јат деп айдыжат. Мен ороондо јадып иштеер јарадуны эки ле неделеге алганыма адвокат сӱрекей кайкаган. Томонок болушкан деп канай айдар, је бу јӱрӱмимде болгон база бир кайкамчылу ла каткымчылу учурал.
Визаны аларында тӧс буудактардыҥ бирӱзи – «интервью» деген неме. Кӧп улус оны ӧдӱп болбой турган эмтир. Мен документтеримди јууп, сурумды сайтка бичип ийеримде, туштажу эртезиндеги ле кӱнге темдектелген. Барзам, улус кӧп, очередь јаан эмтир. Интервью алып тургандар – тӧрт кижи, олор шилдиҥ ары јанында кыпта отурат, экӱзи јаан јашту, экӱзи јиит улус. Азиат чырайлу кыс кату кылыкту болгодый, ого отургандар кӧстӧри јашталган, чырайы чӧкӧгӧн баргылайт. Бу ла бала келишпейтен болзо деп, бойымда айдынып турум. Је, кайдаҥ, ого ло келишкен. Сурактарына «эйе» – «јок» ло деп айдадым, английский тилди билбезим, јаткан городымныҥ адын да јазап айдып болбозым ине. Оноҥ… кайдаҥ да томонок учуп келген, байа кыс оноҥ качып, отургужынаҥ тура јӱгӱрген. Интервью алып турган ӱч кижи ол томонокты тударга, алакандарыла тажынып јӱгӱрӱжет. Олордыҥ кыбында јаан компьютер турган. Томонок монитордыҥ кийин јанына отура берерде, бу отуры деп, колымла кӧргӱстим. Оны тудала ончолоры, мынаҥ кайкал неме кӧрбӧгӧндий, сӱӱнип тургандары коркушту. Мениле интервью ӧткӱрген кыс документтеримди ойто берип, паспортымды алала, орустап «Спасибо» деп айдат. Эртезинде 8 саат эртен тура курьер паспортымды ла јарадуны экелип берген.

Балеттиҥ школында ӱредӱ баалу, эне-адазына чыгымду неме. Темдектезе, профессионал кеминде ӱренгендерге бир эжер пуаты (балетте кийер ӧдӱк) бир ле неделеге једет. Оныҥ баазы, ас ла алза, 100 доллар. Кийими (купальниктер, триколор) база баалу, костюмдарыныҥ баазы 3,5 муҥ долларга чыгып јат. Оныҥ учун јайалталу да балазын аргазы ас улус ӱредип болбой јат. Оноҥ, бис школдо бијениҥ јӱк тӧзӧлгӧзин берип јадыбыс, оноҥ арыгызы салымынаҥ камаанду. Јылдар ӧткӧн сайын балетке кирер ӱйт там ла чичкерип барат. Балеттиҥ артисти де боло берзе, эне-адага болужар керек. Јӱк педагог болуп чыкса, бойын бойы јеткилдеер аргалу болор. Кеендик – ондый неме.

Тӧрӧл улузым – Алтайда

Мен Россияныҥ гражданини. Јирме јыл Кореяда, эмди США-да јадып ла иштеп, гражданствомды солыбагам.

Тен деген ӧбӧкӧм чыгарымда ла бичилген. Адам Алтайга келип, туралар тудуп иштеген. Ӧмӧлигиниҥ башкараачыларыныҥ канча мекезине чыдашпай, чугаан чыккан ла бирӱзин бычактап ийген дежет. Оны тогус јылга тӱрмеде отурар эдип јаргылаган, Рубцовск калада отурган.

Јаанам Антонина Тельгеновна адамды, иштеҥкей, јакшы кижи деп, јаантайын јакшы кӧрӧтӧн. «Мындый кижини 25 те јылга сакыыр эдим» деп айдатаны санаама кирет. Адам катуныҥ јерине барарда, мен 4 јашту болгом. Јаҥы јылда, адамныҥ чыккан кӱнинде, байрамдарда јаанам мени адама уткуулду открыткалар бичидер. Ол сениҥ адаҥ, јуук кижи, сен оны таштабас, јӧмӧӧр учурлу деп айдар. Мен оогош, бичиир кӱӱним келбес, је јаан кижиниҥ айтканын укпас арга јок, чыбыктап та ийгедий. Адам тӱрмедеҥ чыгарада, мен 13 јашту, Новосибирскте ӱренип тургам. Јаанам мени школдоҥ бир неделеге озо алып, адамды уткуурга кожо апарган. Бис оны Бишкекке, сыйны јаткан јерге, јетире ӱйдежип јӱргенис.

Энем дезе, 27 јашту јиит келин, ӧскӧ кижиле јурт тӧзӧгӧн. Мен оны оҥдоп јадым. Бу јуртта чыккан кызы, мениҥ сыйным Фатима, ӧбӧӧниниҥ ӧбӧкӧзиле Соломатина, эмди Горно-Алтайскта јуртайт. Олор беш балалу.

Јажым јаандап, Кореяда иштеп турарымда, адама јолугар кӱӱним келген. Амыраарга Алтайга келип, бу кӱӱнимди айдарымда, энем јӧпсинбес – јарым ай амыралтамда кажы ла кӱн оныла кожо болзын деп сананган болор. Је, келиштирип, туштажарга Киргизияга барып келгем. Адам айыл-јуртту, кожо јуртаган эш-барааны Назира менеҥ ӱч јашка јаан, сӱрекей јалакай кижи болтыр. 20 јыл кожо јуртап јат. Руслан деп уулду. Олор мени сӱрекей јакшы уткуган. Колбу тудуп, тӧрӧӧнзижип јӱредис.

Энем 66 јаштуда корогон. Ол су-кадыгын кичеебейтен, балдарын, тӧрӧӧндӧрин ле сананар. Калганчы ӧйлӧрдӧ оорып јӱрген. Мен оны, таныштарым ажыра, Киргизияда јакшы врачка апаргам. Операцияны эткен ле эмдеген кийнинде каныныҥ тебӱзи, јӱрегиниҥ согулыжы ордына кирип, су-кадыгы оҥдоло берген. Иштеҥ суранып, бир айдаҥ ажыра кожо болгоныс. Эмди јӱс јашка јетире јӱрер деп санангам. Кореяны, Американы ого кӧргӱзерим деп амадагам, кожо Турция барып келерис деп куучындашканыс. Је «јанатам ла јанатам, айылда стенелер де болужып јат» деп јанган. Мында та су-кадыгын кичеебей, бош салынып ийген, та эмчилерге јазап кӧрӱнбеген…

Алтайда меге эҥ тӧрӧл улус – сыйным, энемниҥ кожо чыккан аказы Валерий Иванович Бакиянов, јеҥем Вера Семеновна Бакиянова, Иван таадамныҥ аказыныҥ кызы Светлана Ефимовна Полетаева ла о. ӧ. јуртайт.

Мен оогошто Горно-Алтайскта јадарымда, мындагы кырлар ондый бийик, беш кат туралар ондый јаан деп кӧрӱнетен. Новосибирскте кыр јок болгонын сӱрекей кайкайтам. Эмди кала сӱрекей кубулган: эптӱ, јуунак, кичинек…

«Јажына кемјинип ле тудунып јӱрер, сӱрекей кӱч, оору-сысту иш бӱдӱрер јӱрӱмди јаштаҥ ала кӧрӱп ле билип, кижи нениҥ учун оны талдап алат?» – деп, мен Марина Юрьевна Теннеҥ сурагам. – «Сӱӱш, бијеге, балетке сӱӱш учун» – деп, ол айткан.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан