Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Туулу Алтайдыҥ кеени, јайымы – јуруктарында

31.03.2023

Калада балдардыҥ јураарыныҥ В. Н. Костинниҥ адыла адалган сургалында тоолу кӱндер кайра Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы, Алтай Республиканыҥ эл јурукчызы, Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, алтай пейзажтыҥ классиги, ады јарлу јурукчы Игнат Ортонуловтыҥ 90 јажына учурлалган «Сӱрлӱ кеен Алтай» деген таҥынаҥ кӧрӱзи окылу айалгада ачылды.

Сургалдыҥ кӧрӱлер ӧдӧтӧн залында јурукчы Игнат Ортонуловтыҥ улу ла кеен Алтайыстыҥ ар-бӱткенине, эл-јонына учурлалган мактулу кожоҥы, сӱӱжи, јӱрегиниҥ јылузы, алкыжы кажы ла јуруктаҥ кӧрӧӧчиле сӧс јогынаҥ, јӱк ле јӱрек сезимиле ӧткӧн куучын ажыра јаан ийде берет.

Алтай живописьтиҥ классиги, јураарыныҥ узы, Алтайдыҥ ар-бӱткенин ле оныҥ ийдезин мактаган Игнат Иванович Ортонулов 1933 јылдыҥ тулаан айыныҥ 15-чи кӱнинде Улаган аймактыҥ телекейде јарлу Балыктујул јуртында чыккан. Ол 1962 јылда Алма-Атыда художественный училищени божоткон. Јурукчы јаҥыс та живописьте тыҥытту иштеген эмес, је онойдо ок станковый ла бичик графикада једимдӱ иштеген. Онойып, 1964 јылдаҥ ала оныҥ иштери тергеелик, бастырароссиялык ла калыктар ортодогы ӧткӧн кӧп кӧрӱлерге тургузылган.


Јурукчыныҥ јайаандык ижи јаан ла элбек – портретный живописьтеҥ башка алтай кай чӧрчӧктӧрди кееркедип јураган, графикалык јуруктары кандый да ӧйдӧ јаан јилбӱде, суруда артат. Ол јуруктардыҥ кажызында ла куулгазын, укаалу ойгор шӱӱлте салынган. Игнат Ортонуловтыҥ јураган јуруктары Пазырыктыҥ, јебрен тӱрктердиҥ, кайа таштарга салган бичиктердиҥ энчи байлыгын бойына алган. Мынызы ончозы Туулу Алтайдыҥ эрјинеге бодолду ырыс-кежиги деп айдарга јараар.


Улу јаан кайчы Алексей Калкинниҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧгин кееркеткен јуруктары алтай графиканыҥ классикалык тӧзӧгӧзи деп јолду темдектелген. Ол бу ижи учун ВДНХ-ныҥ мӧҥӱн медалиле кайралдаткан. Олор экӱниҥ јайаандык колбулары, ижи кӧп јылдар туркунына турулталу улалган. Игнат Ортонулов Алтай Республиканыҥ гербыныҥ авторы. Онойдо ок оныҥ база бир танылу ла јарлу ижи «Амыр-энчӱниҥ каҥзазы» деп адалат. Шак бу јайаан ижи алтай калыктыҥ Россия каандыгына киргениниҥ 225 јылдыгына учурлалган окылу кӧдӱриҥилердиҥ темдеги-эмблемазы болгон.


Игнат Ортонулов Туулу Алтайдыҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ баштапкы турчызы, Россияныҥ нерелӱ јурукчызы деген кӱндӱлӱ ат адаткан баштапкы кижи болот. Туулу Алтайда 1988 јылда Јурукчылардыҥ биригӱзин тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкан. Бойыныҥ јайаандык иштеринде Алтайдыҥ улу кеенин, куулгазын ийдезин кӧргӱскен јаан ус јурукчы эл-јон ортодо јондык, озочыл санаа-шӱӱлтени таркадар учурлу јаан ишти билгир ӧткӱрген ле ӧткӱрет. Ол 1991 јылда Туулу Алтайда ӧткӧн Јайгы кичӱ олимпий ойындарды кееркедер-јазаар ӱлекердиҥ авторы болгон. Јурукчы Игнат Ортонулов «Таҥ Чолмон» («Утренняя Звезда») орденниҥ јолду ээзи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Алтай Республиканыҥ Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган эл-тергеелик сыйыныҥ баштапкы лауреады. Ол тӧрӧл культураны ла санатты ӧскӱрерине јетирген ак-чек ижи учун Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан.


«Сӱрлӱ кеен Алтай» деген кӧрӱниҥ окылу ачылтазында Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова, Горно-Алтайск каланыҥ мэриниҥ ордынчызы Евгений Сюремеев, депутаттар Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы Экене Пекпеев, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова, РФ-тыҥ нерелӱ артисти Ногон Шумаров, Јурукчылар биригӱзиниҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ јааны Владимир Ельников, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јӧпчизи Иван Белеков, тергеениҥ ветерандар совединиҥ председатели Борис Алушкин, Горно-Алтайсктагы типографияныҥ генеральный директоры Эдуард Бабрашев, јурукчы Павел Джура, актриса Власта Тысова, јурукчы Елена Ортонулова, балдардыҥ јураарыныҥ В. Н. Костинниҥ адыла адалган сургалыныҥ јааны Наталья Романенко, Улаган аймактаҥ келген тӧрӧӧн-туугандары ла оноҥ до ӧскӧ кӧп улус туружып уткудылар.


Куучын айткандар Игнат Ивановичтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолында учураган учурлу туштажулар јанынаҥ айттылар. Јурукчы ӱренчик тужында, кайда да он јаштуда, Пазырыктыҥ корумдарында археологиялык казынтыларды ӧткӱрген Сергей Руденконыҥ экспедициязында кӱчи јеткенче башка-башка ишти бӱдӱрген. Сергей Иванович керсӱ уулчактыҥ јайалтазын ајарып, Ленинград јаар ӱредӱге аткарган. Је бир канча шылтактаҥ улам ӱредӱге барарга келишпеген.


База бир кайкамчылу туштажу черӱниҥ кийнинеҥ јарлу јурукчы Николай Шагаевле болгон. Шак ла бу јурукчы јайалталу јиитти Алма-Атыдагы художественный училищеге ӱренерге аткарган. Эки јурукчы бастыра јӱрӱмине чындык најылар, кеендик телекейиниҥ јаркынду јылдыстары болуп артат.


Игнат Ортонулов училищеде ӱренип турала Валентина Акпыжаева деген кыска јолуккан. Салым јолдоры биригип, айыл-јуртту болуп, алты балазын азырап чыдаткан. Елена, Кару, Мерген јурукчыныҥ јолын талдап алган. Ирина кызы кеп-кийимдерди кӧктӧӧри аайынча инженер-технолог, Лиля физматты божоткон, Улаганда јуртап јат. Инга врач-педиатр – Санкт-Петербургта. Балдарыныҥ кару энези, чындык эш-нӧкӧри Валентина Ивановна Ортонулова база јурукчы. Ол тергеениҥ бичиктер кепке базар басма-издательствозында иштеген.


Кӧдӱриҥиде Борис Алушкин Игнат Ортонуловты уткуп, «Трудовая Доблесть России» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ «За Трудовую Доблесть» деген ордениле кайралдады.


Тергеениҥ ветерандарыныҥ јааны 
Б. Алушкин куучын-эрмеги ӧйинде тергее-ниҥ окылу јаҥына, јондыкка баштанып, Горно-Алтайск калага кӧрӱ-выставкаларды ӧткӱретен таҥынаҥ башка јаан зал керек деп, бойыныҥ шӱӱлтезин айтты. Каланыҥ балдарыныҥ јураар санадыныҥ залы јаан кӧрӱлерди ӧткӱрерге арай ла тапчы деп чокумдады.
Кӧрӱниҥ таҥынаҥ јаан залы керегинде шӱӱлтени Эдуард Бабрашев база јӧмӧди. Чындап та, Горно-Алтайскта бойында кӧрӱниҥ залы иштеери, байла, ӧйдиҥ некелтези деп айдар керек. Окылу јаҥ, јондык биригип, бу сурактыҥ аайына чыгар ла болор.

Уулчактардыҥ «Алтай» студиязы (худ. башкар. РФ-тыҥ нерелӱ санатчызы Владимир Кончев) јурукчы, ӱредӱчи И. Ортонуловты кӱӱлик сыйларыла уткуды.


Јайаандык эҥирде Игнат Иванович ле Валентина Ивановна Ортонуловторго база да кӧп быйанду сӧстӧр, јылу кӱӱнземелдер айдылды.


Игнат Иванович кӧдӱриҥиниҥ учкары сургалдыҥ ӧмӧлигине, кӧрӧӧчилерге, айылчыларга јаан алкыш-быйанын айтты.


Солун кӧрӱ кандык айдыҥ 20-чи кӱнине јетире ӧдӧр. Сургалдыҥ ӱренчиктерине сӱрекей јакшынак айалга. Јаан јурукчыныҥ иштериле јууктада таныжып, јажыдын бойына ачарга…

Клара ПИЯНТИНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина