Алтайдын Чолмоны

Кан Јабагандагы кӱрее куучын

07.04.2023

Јабаган јурттыҥ Культуразыныҥ туразында тулаан айдыҥ 22-чи кӱнинде алтай кай чӧрчӧктиҥ онкӱндӱгине учурлай «Алтай кай чӧрчӧк: курч сурактары ла эмдиги айалгазы» деп кӱрее куучын ӧткӧн.

Кӧдӱриҥиде Кан-Оозы аймак тӧзӧлмӧниҥ чыгартулу улузы, тергеениҥ культура министерствозыныҥ ишчилери, кайчылар, эксперттер, билимчилер ле јурттыҥ эл-јоны эрчимдӱ турушкан.

Туштажу башталардаҥ озо клубтыҥ ишчилери ле јурттыҥ келиндери ыраак јолдоҥ келген улусты «Јабаган» СПК-ныҥ конторазында чайлаттылар. Оноҥ јурттыҥ «Кӱн-каајы» деп кӧрӱмјилу јайаан ӧмӧлиги Кан ичиниҥ јаҥарыла уткугандар. Ӧмӧликтиҥ ортозында ээлӱ кайчы Элбек Калкинниҥ эш-барааны Мария Эртеевна ӧрӧкӧн болды. Клубта улу кайчыбыс Алексей Григорьевич Калкинге учурлалган кӧрӱ тургузылган. Анда кайчы ла оныҥ кай чӧрчӧктӧри керегинде билимчилердиҥ, аймактыҥ библиотекарьларыныҥ, ӱредӱчилериниҥ ле балдарыныҥ шиҥжӱ иштери, јуруктары кӧргӱзилген. Клубтыҥ эжигине удура стенеде Алтайыстыҥ кайчыларыныҥ сӱр-јуруктары тургузылган.

Кӱрее куучынныҥ окылу ачылтазын АР-дыҥ нерелӱ артисти Радмила Теркишева ла РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Тожыла Енчинов ӧткӱрдилер. РФ-тыҥ нерелӱ артисти Болот Байрышев «Кай кожоҥды» сӱрекей јараш кожоҥдогон. Кайчы Эмил Теркишев озогызына келиштире јазаган топшуурла кай чӧрчӧктиҥ ӱзӱгин кайлады. Сӱӱген кожоҥчыбыс Јергелей Маташева кожоҥын сыйлаган.

Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова уткуулду сӧзин айдып, «Алтай кай чӧрчӧктиҥ онкӱндӱги бистиҥ тергееде быјыл баштапкы катап ӧдӧт. Ого учурлай спектакльдардыҥ кӧргӱзӱзи, ӱренчиктер ле студенттер ортодо јайаандык иштердиҥ конкурсы, кай чӧрчӧктӧрди кепке базары ла кӧргӱзери, билим практикалык конференциялар ла ӧскӧ дӧ иш ӧткӱрилер. Анайда ок, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ айтканыла, алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ онкӱндӱги эмди кажы ла јыл ӧткӱрилер. Бӱгӱнги туштажуда резолюция јӧптӧлӧр, кӱрее куучын ӧдӧр, оноҥ кайчылардыҥ соведин ӧткӱрерис» – деп темдектеди.

Тегерик столдыҥ ачылтазында улуска анайда ок Кан-Оозы аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Артур Сабин, Саха (Якутия) Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ (Ил Тумэн) председателиниҥ баштапкы ордынчызы Александр Жирков, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Иван Белеков, АР-дыҥ эл бичиичизи Бронтой Бедюров баштандылар.
Сӧс айткандар бастыразы кай чӧрчӧктиҥ учурлузын темдектеп, тургуза ӧйдӧги ӧзӱмин ле оны чеберлеерин јаан ајаруга алдылар.

Кан-Оозыныҥ башкартузыныҥ адынаҥ Артур Сабин айылчыларды уткуп, культураныҥ ишчилериле кожо олорго кур курчагылап, сыйлар табыштырды. 70 јажы толгонына учурлай Иван Итуловичке алама-шикирлӱ кееркеткен агаш тепши сыйладылар.

Ачылтаныҥ кийнинде кӱрее куучынды филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова баштады. Ол јаҥжыккан кайды эмдиги ӧйдӧ канайда улалтып апаратаны керегинде шӱӱлтезин айтты.

Тожыла Енчинов кай чӧрчӧктӧрдиҥ ӧзӱми аайынча бир канча шӱӱлтелериле ӱлешти:

– «Маадай-Караны» баштапкы ла катап Новосибирсктеги операныҥ ла балеттиҥ артисттери радио-спектакль эдип чыгарган. Оноҥ 1988 јылда Ногон Шумаров оны Эл-Ойында тургускан. Бу јуукта Иван Итуловичтиҥ ле якут режиссер Андрей Борисовтыҥ баштаҥкайыла тергеениҥ эл театрында баатырлык эпос спектакль кӧргӱзилген. Бу керекти токтотпой, анаҥ ары ууламјылап апарары учурлу.

– 2025 јыл јаан учурлу: улу кайчы А. Кал-кинниҥ, С. С. Суразаковтыҥ ла С. С. Каташтыҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгы толор. Оныҥ учун биске ол јылды аҥылабаска болбос.

– Келер Эл-Ойынды 2025 јылга кӧчӱрип, улу кайчыныҥ чыккан алтайында, Улаган аймакта, ӧткӱрер керек. Ол тушта оныҥ бастыра кай чӧрчӧктӧриниҥ баатырларын аймактар озодоҥ алып, кажызы ла бойыныҥ баатырын ла адын јепсеп, айылдары сайын тӱни-тӱжи кайлаар эди. Темдектезе, Кан-Оозына Маадай-Кара берилер, Улаганга – Очы-Бала.

– Онойдо ок улу кайчыныҥ 100 јажына учурлай оныла колбулу бастыра эске алыныштарды јууп, бичик чыгарар амаду турат.

Т. Енчиновтыҥ база бир айтканы – ол кай чӧрчӧкти бажынаҥ ала учына јетире кайлаганы эмдиги ӧйдиҥ улузына јилбилӱ ле керектӱ болгоны. Темдектеп кайчы Эмил Теркишевти аҥылады: «Ол 2014 јылдагы Эл-Ойында «Алып-Манашты» бӱткӱлинче 2,5 сааттыҥ туркунына бир де сӧстӧҥ јастырбай кайлаган. Оноҥ база бир учурал атту-чуулу Шуну Ялатовтыҥ 90 јылдыгына учурлай «Катан-Боодой» деп кай чӧрчӧкти Шабалинниҥ клубында база 2,5 сааттыҥ туркунына бӱткӱлинче кайлаарда, улустыҥ јааны да, јажы да оны сӱрекей јилбиркеп уккан. Айдарда, кай чӧрчӧкти бажынаҥ ала учына јетире кайлаганы јарамыкту».

Адакыда сӱреен солун шӱӱлте айтты – «Маадай-Кара» бичикти космонавттар ажыра Орчылаҥга чыгарала, кийнинде оны Эл музейге тургузып салар. Чындап та, бу керек аҥылу ајаруга алынып, бӱтсе, јакшы болор эди. Бичик кай чӧрчӧктӧги Кӧгӱтей чилеп Орчылаҥга једип, ойто Јер-Алтайына јанып келзе, ол алкыш алынгандый болор. Эл музейде «Маадай-Кара» – Орчылаҥга јеткен кай чӧрчӧк» деп кӧрӱ турза, оморкодулу эмей.

Ээчиде фольклорист Аркадий Конунов кай чӧрчӧктӧрлӧ колбулу јаҥы ӧйдиҥ курч сурактарын тургусты:

«Баштапкызы – авторлык эпостыҥ сурагы. Оныҥ темдектегениле, «Эмдиги јиит кайчылар таҥынаҥ кай чӧрчӧк чӱмдегилейт. Онызы сӱреен јакшы, бистиҥ ӧзӱмди, кемисти кӧргӱзет. Је бу мында «кай чӧрчӧк» деп сӧскӧ сӱрекей ајарыҥкай баштанар керек. Не дезе, кандый ла јайалталу кижи тегин чӧрчӧктиҥ сюжедин алып, ӱлгерге салып, кайлап ийер. Је ол, јаманым таштагар, кай чӧрчӧк эмес. Эмезе тӱӱкилик соојыҥдарды алгылайт. Темдектезе, Ирбизек. Оныҥ баатырлык керектерин база да кайлап айдар арга бар. Је ол соојыҥ ла болуп артар.

Кай чӧрчӧк лӧ тегин чӧрчӧктиҥ нези башка? Тегин чӧрчӧкти кайлаган кижи ичинде билип турар – ол тегин ле деп. Кай чӧрчӧкти кайлаган кайчы дезе ондо болуп турган керектерге бӱдӱп јат. Бир тушта Тамара Михайловна Садалова Алексей Калкиннеҥ сураган эди: «Слер кай чӧрчӧктӧ болуп турган керектерге бӱдӱп јадар ба?», ого улу кайчы: «Эйе, мен оогоштоҥ ала эмдиге јетире бӱдӱп јадым» – деп каруузын јандырган.

База бир башказы – кай чӧрчӧктӧ албатыныҥ геройы бар болгонында.

Оныҥ учун мен јиит кайчыларга ол јанынаҥ айдып, кай чӧрчӧк авторлык да болзо, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ ӱйедеҥ-ӱйеге келген кайдыҥ сюжединеҥ ыраап барбазыныҥ учурын јартап јадым».

Анайда ок Аркадий Алексеевич ајаруны јаҥжыккан топшуурдыҥ учурына салды. Не дезе, јаҥы ӱйе кееркедилген топшуурла «мӧш агаштыҥ тӧзинеҥ ойып эткен топшуурым, јорго малдыҥ кылынаҥ кылдап эткен топшуурым» дезе, оныҥ топшууры ол сӧстӧргӧ келишпей јат. Айдарда, кайчы бойына јаҥжыккан топшуур эдип алар керек деп айтты.

Адакыда, билимчи кажы ла кайчы бойыныҥ кайлаар марыла, эп-аргазыла аҥыланып јат деп јартап, Алексей Калкинниҥ, Салдабай Савдинниҥ, Акчабай Марковтыҥ ла Табар Чачияковтыҥ кайлаган кай чӧрчӧктӧриниҥ ӱзӱктерин угусты.

Оноҥ кайчы Эмил Теркишев балдардыҥ кеендик школдорында кайдыҥ ӧзӱми керегинде куучындаган.

Моты-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школынаҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Оксана Садыкова јаан класстарда кай чӧрчӧкти ӱренер эп-аргаларла ӱлешкен.

Кажы ла јетирӱ аайынча сурактар берилип, санаа-шӱӱлтелер ајаруга алынган.

Кӱрее куучынныҥ тӱп-шӱӱлтезинде АР-дыҥ культуразыныҥ министерствозында «Кайчылардыҥ соведин» тӧзӧӧр деп јӧп јарлалган. Ого кажы ла аймактыҥ кайчылары кирер. Анайда ок резолюцияга саха билимчи Александр Жирков бойыныҥ ајаруларын салып, тӱзедӱлер этти.

Кӱрее куучынныҥ кийнинде Кан Јабаган јурттыҥ келиндери ончо айылчыларды совхозтыҥ конторазында чайладып, кӧчӧлӧ, алтай пловло, аш-курсакла азырады. Тышкары јарыткан кӱн де јараш, теҥери де чап-чаҥкыр айас, је сооксымак јас.

Чайлаган соҥында улус јурттыҥ учы јаар Алексей Григорьевич Калкинниҥ музейине бардылар. Чеденниҥ ичинде болчок тура, агаш айыл, оноҥ тура бойы турат. Јаҥы черетелген кыптардыҥ ичи ару, јылу. Улу кайчыныҥ тудунган-кабынган эдимдерин кӧрӧргӧ јилбилӱ эмтир. Оныҥ келди Мария Эртеевна айылчыларды музейге кычырып, јартамалдар ӧткӱрген. Јаан улус Алексей Калкинле ӧткӧн туштажуларын эске алынган. Барказы Айсулу улусты айылда курутла, боорсокторло кӱндӱлеген.

Уулы Элбек Калкин ыраак эмес јадып турган эмтир. Кайчыны билер улус оныҥ айылына барып јолуктылар.

Анайып, Кан Јабаган јуртта, улу кайчыныҥ јаткан јеринде, алтай кай чӧрчӧктиҥ онкӱндӱгине учурлай «Алтай кай чӧрчӧк: курч сурактары ла эмдиги айалгазы» деп кӱрее куучын тӱгенип калды. Кӧп кайчылар келбегенинеҥ улам резолюцияны шӱӱжери келер ӧйгӧ кӧчӱрилген де болзо, туштажу тӱҥей ле јарамыкту ӧткӧн деп айдарга јараар.

Эрелдей ТЕЛЕСОВ