Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Ар-бӱткенге сӱӱжим бу ишке экелген…»

11.04.2023

Бис, Алтайда чыккан улус, — ырысту улус. Биске јараш ар-бӱткендӱ Алтайда јӱрер, оныҥ ару кейиле тынар, тоҥмок сууларын ичер арга берилген. Бу јарашты келер ӱйелерге чебер артырып салатаны агару керегис. Оны кажыбыс ла јакшы оҥдоп турган болор. Ижи аайынча Алтайысты, оныҥ ар-бӱткенин, аҥ-кужын корып турган улус эки катап ырысту болгодый. Нениҥ учун дезе олор ар-бӱткенле јаантайын јуук колбуда.

Тергеебисте аҥылу корулда болуп турган јерлер бар. Олордыҥ бирӱзи — Кадындагы биосферный заповедник. Бу заповедниктиҥ директорыныҥ экологический ӱредӱ аайынча ордынчызы болуп Анна МАЙМАНОВА иштейт. Бӱгӱнги бичимелис ол керегинде болор.

Анна Тадиевнаныҥ чыккан-ӧскӧн јери Кӧксуу-Оозы аймакта Ӱч-Сӱмерге эҥ јуук Кујурлу јурт. Ол Горно-Алтайсктыҥ государственный университединиҥ филологический факультедин ӱренип божодоло, эки јылга улай тӧрӧл аймагыныҥ Талду јуртыныҥ школында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген.

— Оноҥ јӱрӱм мени заповедник деген јерге экелген. Бу ишке баштап келеримде, заповедник ол кандый организация деп јазап аайлабай тургам. Ол тушта интернет те јок. Мындый иш бар деп угала келгем ле иштеп баштагам. Эмди бу јӱрӱмимниҥ кереги болуп калды.


Ижим сӱрекей јилбилӱ, бистиҥ бастыра ла ижис ар-бӱткенле, ар-бӱткенди корыырыла колбулу. Меге дезе, мынызы сӱрекей јаан учурлу. Оогоштоҥ ло ала ар-бӱткенди сӱӱйдим. Кичинек тужымда јас келгенде, ӱӱрелеримле кожо арка аразына барып, кӧк-таман чечекти корып турган улус болуп ойнойтоныс. Ол тушта бу чечек ас туштап турган деп билер болгоныс. Кӧк-таманды айландыра чеден аайлу неме тургузып, каруулдайтаныс. Кем-кем ӱзӱп салды ба деп барып кӧрӧрис. Оогоштоҥ ала походторго јӱрерге сӱӱйтем. Школдо кожо ӱренип турган балдарла, кийнинде студенттерле Кујурлуныҥ кӧлдӧрине баратаныс. Ол тушта эмдиги ошкош эптӱ рюкзактар, палаткалар бар эмес. Ол ло уур брезент палаткаларды, байковый јууркандарды, курсак-тамакты јӱктенгенче походторго барарыс. Алтайыстыҥ јаражын кӧрӱп, амырайтаныс. Ар-бӱткенге сӱӱжим мени учы-учында заповедниктиҥ ижине экелген болор — деп, Анна Тадиевна куучындады.


Заповедник — ол аҥылу корулалып турган ар-бӱткендик јер. Анда кандый да ээлем иш ӧткӱрерге јарабас. Заповедниктер ар-бӱткенди ол ло айалгазында чеберлеп алар амадула тӧзӧлӧт. Кижиге заповедникте јӱк ле экологический маршруттарла барарга јараар. Ар-бӱткенниҥ јаражын кӧрӱп, оны јӱк ле фотојурукка согорго јараар. Заповедникте мешкелер, јиилектер јуунадарга јарабас. Ары кижи јӱк ле амырап аларга келет, ар-бӱткенниҥ јасактарын бузарга эмес. Ар-бӱткенге, заповедниктиҥ ишчилерине болужарга келет.

Кадындагы биосферный заповедниктиҥ јери телкем. Ого 135 кӧл, мӧҥкӱлер, 60 бӱдӱм тынду, 160 бӱдӱм куш, 700 кире бӱдӱм ӧзӱм кирет. Заповедник анайда ок Кызыл бичикке кийдирген тындуларды — тооргыны, камдуны корыйт. Анда бар кӧп бӱдӱм ӧзӱмдер база Кызыл бичикке кирет. Мында иштеп турган улустыҥ ижи ар-бӱткенди корыырына ууламјылалган. «Бис кижиниҥ буды баспаган, колы тийбеген бу ар-бӱткенниҥ јаражын келер ӱйелерге чеберлеп артыргызып салар учурлу. Бистиҥ ӱйе ол учун јаан каруулу. Санаа алынбай, ар-бӱткенисти чеберлебей барзас, бала-баркаларыска нени артыргызарыс? Ол учун бойым база каруулу болгонымды сезедим» — деп, ол куучынын улалтты.
Анна Тадиевнаныҥ айтканыла, эдип турган ижи аайынча ол эл-јонго јартамал иштер ӧткӱрет. Школго баргалак балдардаҥ баштап, јаан улуска јетире.

— Кӧп тоолу керек-јарактар, акциялар, конкурстар ӧткӱредис. Олордыҥ амадузы — чыдап јаткан ӱйени Алтайысты, јараш ар-бӱткенисти сӱӱрине, оныла оморкоорына таскадары. Бисте беженге јуук кижи иштейт. Одус кижи государственный инспекторлор. Олор корулаарыныҥ бӧлӱгиниҥ тӧзӧлгӧзи болуп, айландыра турган ар-бӱткенди корыырыныҥ государственый инспекторлоры деп адалат. Бу улус јыл туркунына заповедниктиҥ јерлериле јӱрӱп, патрулировать эдедилер. Туристтер, айылчы улус келгенде, олорды озо ло баштап государственный инспекторлор уткуйт. Олорло куучындажып, заповедникте нени эдерге јараар, нени јарабас деп инструктаж ӧткӱрет. Заповедный режимниҥ ээжилерин буспазын деп јартамалдар берет. Инспекторлорыс бу ишти сӱрекей јакшы ӧткӱрет деп темдектеер эдим.


Анайда ок бисте билим бӧлӱк бар. Ол заповедниктиҥ ӧзӱмдерин, аҥ-кужын шиҥдеер иштерди ӧткӱрет. Бу бӧлӱктиҥ ишчилери башка-башка методикаларды тузаланадылар. Ар-бӱткенниҥ айалгазын да шиҥдейдилер. Олордыҥ ижиниҥ шылтузында бистиҥ заповедник керегинде јаҥыс ла ороон ичинде эмес, бӱткӱл телекей кеминде билгилеер. Не дезе, билимчилеристиҥ иштери јаҥыс ла билим чыгартуларда чыгып турган эмес, олор анайда ок кычырарга јеҥил билим статьялар да бичийт.


Экологический ӱредӱ аайынча бӧлӱкте тӧрт кижи иштейдис. Бистиҥ ижис база каруулу. Заповедниктиҥ имиджин тӧзӧйдис. Эл-јонло, туристтерле ӧткӱрип турган ижистиҥ шылтузында заповедник керегинде кӧп улус билер. Бу јаҥыс ла ар-бӱткенниҥ јери эмес, бу аҥылу ар-бӱткенниҥ јери ле оны корулаар иш, керек. Тегин ле экологический уроктордоҥ ала јаан кӧрӱ-выставкаларга, албатылар ортодогы ӱлекерлерге јетире. Бу јаҥыс катап ӧткӱрип салатан эмес, јылдар туркунына ӧткӱрип келген керек-јарактар.

Заповедникте балдарга учурлай «Најылардыҥ клубы» деп экологический биригӱлер бар. Олор Кӧксуу-Оозы аймактыҥ јети школында иштейт. Ого јӱрӱп турган балдар заповедникке јаҥыс ла болужып турган эмес, је анайда ок волонтерлордыҥ ижин бӱдӱрет, кандый бир јетирӱлерди таркадарга, сууларды јараттай, кырларда сӱрее-чӧпти арутаарга болужат.

Бистиҥ балдар бӱгӱн ле заповедникке болужала јӱре берип турган эмес. Олордыҥ кезиги ӱредӱзин тӱгезип, заповедникте иштеерге ойто кайра келгилейт. Андый бир канча ӱйе ӧскӱрип алганыс деп оморкоп айдар арга бар. Темдектезе, Илья Казанцев деген уул јаштаҥ ала Кадындагы заповедниктиҥ ӧткӱрген керек-јарактарында турушкан. Школдыҥ кийнинеҥ ол Дальневосточный федерал университетте јуучыл кӧчӱреечиниҥ ӱредӱзин алган. Ӱредӱзи аайынча бир кезек ӧйгӧ иштейле, јанып келген. Эмди бисте иштейт. «Сениҥ алдыҥда андый јаан јолдор болгон, а не келгеҥ?» — деп сураарымда, «мен кӧп јерлерле јоруктагам, је тӱҥей ле Алтайым тартат. Мениҥ айлым мында» деп айткан.

Оогошто заповедниктиҥ керек-јарактарында турушкан, эмди дезе башка-башка организацияларда иштеп турган јииттер бар. Олор биске ар-бӱткенди корыыры аайынча јӱзӱн-башка баштаҥкайларлу келедилер. Бойлорыныҥ клубтарын тӧзӧйдилер. Темдектезе, Чендектиҥ јурт јеезезинде заповедниктиҥ најыларыныҥ клубы тӧзӧлгӧн. Оны башкарып турган кыс база бисте јӱрген. Эмди ол экологический ууламјы аайынча эрчимдӱ иш ӧткӱрет. Бу ла јуукта Горно-Алтайскта Орус географический обществоныҥ кӱнине учурлай спилс-карталарды тӱрген јуунадары аайынча чемпионат ӧткӧн. Анда бистиҥ балдар база једимдӱ туружып, јеҥӱлӱ јерлер алган. Бу канча јылдарга ӧткӱрип келген системный иш.

Чын ла Тӧрӧлин, ар-бӱткенин сӱӱп турган кижини ӧскӱрип аларга сӱреен јакшы темдек — деп, Анна Тадиевна оморкоп айтты.

Оноҥ арыгы куучынын ол мынайда улалтты: «Эдерге темдектеп алган иш база кӧп. Заповедник ол не, не керектӱ тӧзӧлип турган, ол јаҥыс ла јараш ар-бӱткендӱ јерлер эмес, је анайда ок аҥ-куштыҥ, ӧзӱмдердиҥ јоголып бараткан бӱдӱмдерин орныктырып турган јаан учурлу јерлер болгонын улус билзин деп, база да эрчимдӱ иштенер керек. Чынынча айдар болзо, Алтайыстыҥ бастыра јерлери аҥылу коруда болзын деп кӱӱнзейдиҥ. Не дезе, Алтайыс чындаптаҥ да сӱрекей јараш, кайкамчылу. Ол јаҥыс ла бисти, мында јаткан улусты бактырып турган эмес. Алтайыс бери келген кажы ла айылчы кижини, туристти јаражыла олјолойт».


Алтайыска келип турган туристтердиҥ тоозы јылдыҥ сайын кӧптӧйт. Ол ло ковид ӧйинде сӱрекей кӧп боло берген эди. Эмди де, качан кезик ороондордӧӧн барарга јарабас боло берерде, база кӧптӧй берди. Анна Тадиевнаныҥ айтканыла, заповедникке де келип тургандардыҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧгӧн. Бу организацияныҥ ишчилериниҥ тоозы келип турган туристтерле иштеерге эм тургуза једет.


Эрмек-куучын ӧткӱрген бу эпши јӱрӱминиҥ керегин табып алган деп ӧрӧлӧй айткан. Кандый ла ишти једимдӱ апарарга кӧп неме билезинеҥ камаанду деп билерис. Анна Тадиевнаныҥ билези оны бастырајандай јӧмӧйт. Крестьян-фермер ээлемниҥ јааны болуп турган эш-нӧкӧри Виталий Затеевич те, тургуза ӧйдӧ республикан лицейде 10-чы класста ӱренип турган кызы Карина да, Кӧксуу-Оозыныҥ школында 8-чи класста ӱренип турган уулы Урмат та.


А. Т. Маймановага ижи аайынча кӧп јоруктап, јӱзӱн-башка семинарларда, конференцияларда, экологический форумдарда ла оноҥ до ӧскӧ керек-јарактарда туружарга келижет. «Заповедниктеги иш јилбилӱ, орооныстыҥ ӧскӧ заповедниктеринде болор арга берет. Јол-јоруктар кӧп болот. Оныҥ да учун мени оҥдоп, јаантайын јӧмӧп турганы учун билеме быйаным айдадым» — деп, ол адакыда айтты.

Кырчын ЯШЕВ

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина