Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эҥ баштапкы летчик

11.04.2023

Теҥери чаҥкыр,
Будугы јараш.
Кӱндер айас
Ајыктаарга сӱреен.
Тӱби кӧрӱнбес,
Кыйузы кемјилбес,
Учы билдирбес,
Кемге де сезилбес.
Јаражыла сӱрекей,
Кеениле Кайракан.
Ольга ЕРОХОНОВА

Јайгы айас кӱн. Бис, школго баргалак балдар, ойноп јӱгӱрижип турганыс. Чаҥкыр теҥериде самолет кӱнге јалтырап, кӱӱлеп учуп бараткан. Таайым Арсентий Васильевич Санаа уулы Олег ле меге самолетты кӧргӱзип: «Бистиҥ Чибилӱде чыккан Трифон деп уул јаанайла, летчиктиҥ ӱредӱзин алган — деп каткырып, эрке кӧрӱп, куучындаган эди. — Школго барзагар, јакшы ӱренип, бийик ӱредӱлӱ улус болугар» — деп јакыган эди. Орус укту айылдажыстыҥ балдарыла кожо ойноп, эмештеҥ јастыра-мыстыра куучындажып, теҥериде самолет ло кӧрӱнзе, «наш летчик, наш летчик, посади меня в полет» — деп кыйгырыжып, колдорысла јаҥып туратаныс.

Јаанап келеле, самолет-вертолетло учсам, јаш тужымда самолет кӧргӧним, ого сӱӱнип јӱргеним, таайымныҥ куучыны сагыжыма кирип, јылу, јаркынду кӱӱн оморкодып туратан. Ол летчик керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ Оксана Табулгинаныҥ бичигенин кычыргам. «Иш-тош, бош јок» деп јӱгӱр јӱргенче, ӧйлӧр ӧткӧн. Ол ӧйлӧрдӧ летчиктиҥ ада-энезин билер улус болгон ло не…


Улаган аймактыҥ тӱӱкизи керегинде Валерий Михайлович Адагызовтыҥ 2010 јылда Барнаулда кепке базылып чыккан бичигинде Трифон Филиппович Тымыевтиҥ летчик кийимдӱ отурган јуругы ла ол керегинде сӱрекей солун, јилбилӱ бичиген бичимели бар.


«Чибилӱ јуртым — кару кабайым» деп Улаган аймактыҥ Чибилӱ јуртыныҥ 90 јылдыгына учурлалган бичик 2022 јылда Новосибирскте кепке базылып чыккан. Авторы – Светлана Кирилловна Иванова. Бу бичик керегинде бичимелдер «Алтайдыҥ Чолмоны», «Улаганныҥ солундары» газеттерде јарлалган.


Бичикте Чибилӱ јурттыҥ јииттериниҥ ортозынаҥ эҥ баштапкы бийик ӱредӱ алгандар: Егор Кудюшев –инженер, Тамара Токоекова – ӱредӱчи, Трифон Тымыев – летчик. Егор Алексеевич Кудюшевти, Тамара Кирилловна Качакованы јурттыҥ, аймактыҥ, республиканыҥ улузы јакшы билер. Олор каруулу башкараачы иштерде иштеп, билгирин кӧргӱзип, јозокту ижиле јииттерге, јерлештерине тем болгон ло бийик кайралдар да алган. Ондый улус болгонына канай оморкобос, сӱӱнбес!


Је эмди летчик јерлежис керегинде бичиктердеҥ кычырганымды, јерлештеримнеҥ укканымды кыскарта бичип ийейин.


Трифон Филиппович Тымыев 1933 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинде Чибилӱ јуртта Филипп Егорович Тымыевтиҥ билезинде чыккан. Энези Манзыровтор кезегинеҥ, эрте божоп калган. Адазы 1940 јылда Анисья Николаевна Олчоновала биле тӧзӧгӧн. Сыйны Сара Филипповна 1941 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде чыккан, Чибилӱ јуртта јаткан. Адазы 1941 јылда јууга барала, 1942 јылда божогон.


Јалакай, килеҥкей, болужар ла деп јӱрер ару кӱӱндӱ улус кандый ла ӧйдӧ болгон. Озо баштап Магдалина Антоновна Темдекова керегинде айдарга турум. Ол 1917 јылда чыккан.

Адазы Антон Темдеков кулактадып, айдуга барган. Энези орус укту кижи, Улаганда јаткан Черепановтордоҥ. Эрте божогон. Ӧскӱске ӧскӧн, кӧп шыраны кӧргӧн ӧрӧкӧн Магдалина Антоновна јаанап келеле, ада-эне јок арткан јети баланы айлына алып азыраган: Василий Мечушев, Трифон Тымыев, карындажы Яким Темдеков, орус балдар Сумачаков, Маскачаковтор. Јуу башталарда, эмеш јаан јашту балдарды јууга апарган. Васяны, Якимди, Трифонды Новокузнецктиҥ балдар јадар туразына ийген. Детдомдо јадар јаштары једип каларда, Вася ла Яким Алтайына јанып келгендер. Трифон Новокузнецкте артып, летчиктердиҥ ӱредӱзине кирген. Ӱредӱлӱ, арга-чыдалду јӱрерде, Трифон Магдалина Антоновнага посылкалар ийип туратан эмтир. Кандый керсӱ, јакшы кижи! Ӧскӱсти јӧмӧгӧнин, болушканын ундыбай, сананып јӱрген.

Ӱредӱзин божоткон Трифон Филиппович Чита калада черӱчил молјузын бӱдӱрген. Јажытту јакару бӱдӱрген учун бийик кайралла кайралдаткан. Удабай оны Москвадагы Н. Е. Жуковскийдиҥ адыла адалган Военно-воздушный академияга ийген. Ӱредӱни божодып, полковник Т. Ф. Тымыев фронтовой авиацияныҥ полкын башкарган. Польшада, Литвада јуучыл молјузын бӱдӱрген. Мӧҥкӱзи Литваныҥ Шауляй калазында јуулган. Бала-барказы бар, сыйныныҥ бала-барказы чыдап јат.


Јаркынду салымду летчик-јерлежис керегинде оныҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгына учурлай јерлештерис, јиит ӱйе билзин деп бичидим.


Акташтыҥ, Улаганныҥ школдорында ӱренген ле летчиктиҥ ӱредӱзин божодып, каруулу ижин ак-чек бӱдӱрип јӱрген јииттерисле оморкоп, су-кадык, айас теҥери, ару јол кӱӱнзейдис.


Кычыраачыларды јерлештерим-неҥ Трифон Филиппович керегинде укканымла таныштырып ийерге турум:


Валерий Михайлович Адагызов: «Алексей Лукич Бадыкиннеҥ угуп, бичикке јуругын, эске алынышты салгам».


Анатолий Алексеевич Чуу: «Мениҥ јаш тужымдагы эс-бос сагыжыма артканы оборы јаан, кеберлӱ, черӱчил кийимдӱ, алтайлап ла турар кижи Сара Тымыеваныҥ айлына келип туратан».


Владимир Алексеевич Санин: «Мен 2-чи классты божоткон тужымда, ада-энем кой сойып, аш-курсак азып, јерлештерин јууп, Трифон Филипповичти айлына кычырган. Узун сынду, јараш кижи деп кӧргӧм. Биске сыйныла кожо келерде, фуражказын тудуп кӧргӧм. Улус ого сӱӱнип, јаан улус «балам» деп бажын сыймап, кучактай алып туратан. Улус таҥ атканча орус военный кожоҥдор кожоҥдоп бијелегендер. Летчик олорды кӧрӱп, каткырып отурган».


Оксана Исаковна Табулгина: «Мен Чибилӱниҥ школында иштеп турала, јурттыҥ улузы керегинде солун јетирӱлер јуугам. Ол кижи керегинде укканымды «АЧ» газетке бичигем. Адам Исак Пантелеевич, энем Татьяна Сергеевна тайгада јайлу турлуда малдап турган. Келишкен болзо, олор артист болгодый улус болгон. Баянла, гармошкала ойноор ло кожоҥдоор, бијелеер, кандый бир солун кӱӱни, кожоҥды укса, ойноп то, кожоҥдоп то турар. Бир катап олорго элчи келген. Ыраактаҥ летчик јерлежис келген, «Чурана ойногонын угарга турум» — деген. Адам-энем малды улуска јакып салала, Чибилӱге тӱшкен. Улус база ла Римма Степановна Санинаныҥ айлына јуулыжып, куучындажып, кожоҥдошкон.

Трифон Филиппович чурананыҥ ойынын угуп, сӱӱнген, ыйлаган. Байла, ӧрӧкӧн ада-энезин сананган, јерлештериниҥ кару, эрке кӱӱнине, ару айткан кӱӱнземелдерине сӱӱнген».

Сыйныныҥ уулы Артур Аркадьевич Тымыев: «Таайым энеме келип баратан, посылкалар ийетен. Ондо јӱзӱн-јӱӱр конфеттер, кийимдер, јылу ӧдӱктер. Ол биске кару болгон. «Балдар јаанаган, амыралтага чыксам, јеҥеҥле кожо келип, Чибилӱде јадарыс» — деп, энеме айдатан. Мен Новокузнецктиҥ јанында военно-строительный частьта черӱчил молјумды бӱдӱреримде, Литвада јадып турган таайым «бери келип, мениле кожо јӱр» — деп кӧп катап айткан. Је мен энемди санап, јаныксап, черӱниҥ кийнинде јанып келгем. Энем аказыныҥ калганчы катап келгенин сананып, ыйлап туратан. Олор экӱ Улаган јаар базып бараткан, энемниҥ колы соокко тоҥуп турганын кӧрӱп, колын јылу колыла тудуп, меелейин уштып берген эди. Ол меелейди энем узак чеберлеген эмтир.


Таайым Читада иштеп турарда, коштой частьта Алтайдаҥ келген черӱчилдер бар деп угала, Ундулганов, Метреев деп уулдарды айлына экелип, курутла, талканду чайла кӱндӱлеп, алтайлап куучындажып туратан. Кош-Агашка барып, Ундулганов деп кижиле туштажып куучындашкам. «Јаан јамылу да болзо, кандый јакшы, јалакай, кӱндӱзек кижи болгон. Бис экӱни карындаштарына тӱҥей бодоп, айлына апарып азыраар. Удабай ол ӱредӱге јӱре берген». Эйе, таайым ӧрӧкӧн андый кижи болгон. Таайымныҥ мӧҥкӱзи Литваныҥ Шауляй калазында јуулган, памятниги бар. Барып кӧрӱп ле келер деп санангам, је келишпеди».


Јаштаҥ ла ала ӧскӧ укту улустыҥ ортозында јӱрӱп, ады јарлу академияны божодып, кандый ла улусты башкарып, салымыныҥ јолыла барган јерлежис. Ыраак јерлерде јӱрӱп, јадып, иштеп, Алтайын, сыйнын, јеенин сананып, алтай тилин, болушкан кижиниҥ ады-јолын ундыбай, аш-курсагын алып јӱргени, «Чурананыҥ ойногонын угарга турум» — деп айтканын сананза, ӧрӧкӧн алтайсуу ару кӱӱндӱ кижи болгоны јерлештериниҥ эске алыныжынаҥ билдирет. Је, карын, јерлештери ӧрӧкӧнди јаркынду ойыныла, ойын-каткызыла, кару кӱӱниле кӱӱн-сагыжын јылыткан, јарыткан.

Раиса КАЗАКПАЕВА,
Шабалин јурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина