Телекейде 592-чи космонавт – Анна Кикина

11.04.2023

Ӧткӧн јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ 100 јылдыгына учурлай ӧткӧн кӧдӱриҥиде Роскосмостыҥ космонавты Анна Кикинаныҥ ак-айастаҥ, калыктар ортодогы космический станциядаҥ ийген уткуулы ла космический керептиҥ ичинде Алтай Республиканыҥ кичӱ кемдӱ маанызы кайкалаганы кӧп улусты ӧкпӧӧрткӧн, сонуркаткан эди.

Космонавтиканыҥ байрамына учурлай бӱгӱн Аннала элбеде таныштырып ийели. Анна Кикина 1984 јылдыҥ куран айыныҥ 27-чи кӱнинде Новосибирск калада чыккан. Каланыҥ 29 таҥмалу школында (су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ школы) «Јиит аргадаачы» ууламјылу класста ӱренген. 2006 јылда Новосибирскте водно-транспортный академияда инженер-гидротехниктиҥ ӱредӱзин једимдӱ божоткон. Эки јылдаҥ бу ла академияда экономист-менеджердиҥ ӱредӱзин алган. Анна Алтайга келип, эжинериниҥ инструкторы, гид-јол баштаачы болуп, кадет-аргадаачыларды таскадып иштеген. 2012 јылга јетире Горно-Алтайск калада «Радио-Сибирь-Алтай» ООО-до радиоберилтелердиҥ ӧткӱреечизи болгон. Ол ок ӧйдӧ Анна Россияныҥ космонавттарыныҥ ченежӱзинде туружып, оныҥ очный бӧлӱгине ӧткӧн. Анайып, оныҥ космонавтикала колбулу јӱрӱми башталган. 2016 јылдыҥ сыгын айынаҥ бери Анна Кикина Роскосмосто космонавттардыҥ отрядында сок јаҥыс эпши. 2022 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 5-чи кӱнинде Москваныҥ ӧйиле 19:00:57 саатта Анна Кикина Флорида каладагы Кеннединиҥ адыла адалган Космический тӧс јердеҥ Crew Dragon «Endurance» керепте ак-айаска учкан. Ол Россияныҥ бу керепте учкан баштапкы космонавты. Бу учушка Анна «Городовичок» деп ойынчыгын кожо алган, ол Новосибирск каланыҥ аҥылу темдектериниҥ бирӱзи.

Анна Кикина МКС-та

Ак-айасла учуштыҥ ӧйинде Анна «МКС-68-тиҥ» ӧткӱрип турган билим ченелтелеринде турушкан: экологиялык «Дубрава» – бу ченелтеде агашты ӱйттеп турган курттыҥ, ӧрттӧрдиҥ ле оноҥ до ӧскӧ каршулардыҥ агаш аразына једип турган салтарына космический мониторинг ӧткӱрген; «Кардиовектор» – кижиниҥ јӱрегиниҥ ижине, каныныҥ тебӱзине космосто учканы кандый камаанын јетирип турганы ла оноҥ до ӧскӧ ченелтелер ӧткӱреринде турушкан. Бу да ижин Анна эрчимдӱ ле чыҥдый бӱдӱрген. Бир ай кайра, тулаан айдыҥ 11-чи кӱнинде, Crew Dragon кереп МКС-таҥ айрылып, Мексикан заливтиҥ јарадына конгон. Анайып, Анна Кикинаныҥ ак-айасла учужы тӱгенген. Тургуза ӧйдӧ ол Звездный городокто реабилитация ӧдӧт.

Јилбӱлери

Ол спортто до јаан једимдерге јеткен деп аҥылаар керек. Полиатлонло (многоборье) Россияныҥ спортыныҥ узы. Анна гребной слаломло Горно-Алтайсктыҥ, рафтингле Россияныҥ јуунты командаларыныҥ турчызы болгон. Роскосмосто Анна кажы ла јыл парашютла (тоозы 153-теҥ ашкан) калыырында тазыктырынат. Спортло јилбӱӱзи ого космонавт ижинде јаан болужын јетирет.

Билези

Адазы Юрий Кикин јуучыл врач, Чечен јериндеги јууда канча катап болуп, јуучылдардыҥ јӱрӱмин аргадаган. Энези Ирина тап-эрик корыыр органдарда иштеген. Анна Михаил ле Константин деп карындаштарлу. Јаан эјези уулдарга јозок ло оморкоду. Оныҥ эш-нӧкӧри Александр Сердюк космонавттар белетеер тӧс јерде тазыктыраачы болуп иштейт.

Анна – «Барби»

«Барби» наадай эдип турган «Mattel» компания, «Ат-нерелӱ эпшилер» деп ӱлекер аайынча, космонавт Анна Кикинага бӱдӱштеп, учса кийетен кептӱ ле скафандрлу коллекционный наадай чыгарган. Бу ӱлекер кызычактар наадайларла ойноп, бойына бӱдӱп, келер ӧйдӧ јаан једимдерге јетсин, олордыҥ алдында кандый ла аргалар бар деп бӱдӱмјилейт. Барби наадайлар јӱрӱминде бийик једимдерге јеткен эпшилерге учурлалат. Олордыҥ ортозында космонавт Валентина Терешкова база бар.

«Бойыныҥ амадузына бӱтсе, кажы ла кижи космонавт болор аргалу» деп Аннаныҥ айтканын угуп, келер ӧйдӧ бисте алтай космонавттар болзын деген санаа келет.

* * *

Билерер бе?

Баштапкы космонавт Юрий Гагарин Јерди айландыра 1 саат 48 минуттыҥ туркунына учкан. Оныҥ адыла Айдыҥ кийни јанында кратер адалган.

Ак-айаска учкан баштапкы эпши – Валентина Терешкова, 1963 јылда «Восток-6» керепте учкан.

Ак-айаска учкан баштапкы турист – американ бизнесмен Деннис Тито. Ол јоругы учун 20 миллион доллар тӧлӧгӧн.

Эҥ ле узак ӧйдиҥ туркунына ак-айаста орус космонавт Геннадий Падалка болгон. Ол 2 јыл 2 ай болуп, телекейлик рекорд тургускан.

Космонавттарга ыйлаарга јарабас. Нениҥ учун дезе, кӧстиҥ јажы акпай, кӧстӧ лӧ болчоктолып артып калат. Оноҥ улам кӧс оорыйт.

Ак-айастагы айландыра айалгалардаҥ улам кижи козырыктабайт.

Космонавттарга иллюминатордоҥ Египеттиҥ пирамидалары, јаан калалар, аэропорттор кӧрӱнет. Је Китайдыҥ Улу стенези кӧрӱнбейт.

Кӧп космонавттардыҥ нервтери кысталып, бели оорыйт. Нениҥ учун дезе невесомость тушта арка-сӧӧги 5- 8 сантиметрге чӧйилип калат.

Ак-айаста јунунар арга јок, оныҥ учун чыкту бӧслӧ арчынадылар. Космонавттар тиштерин јиирге јараар пастала јунат.

Космонавттар ак-айаска учар алдында «Белое солнце пустыни» деген фильмди кӧрӧт. Онызы – учуш јакшы ӧдӧр деп бӱткени. Бу јаҥжыгу 30-чы јыл улалат.

Виктория БАДАКИНА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина