Алтайдын Чолмоны

Элдеҥ озо амаду тургузар керек

14.04.2023

Тулаан айдыҥ 19-чы кӱнинде Ульяновск калада ӧткӧн AMC Fights 119 турнирде јерлежис Саян Кеденов Гаджимурад Хакимовты нокаутла јеҥгени тергеебисте јаркынду солун болгон эди. Ол керегинде СМИ-лерде јарлалган да болзо, бис Саянды редакцияга кычырып, куучын ӧткӱрдис.

Кай чӧрчӧктӧги баатырдый кӧзи чокту, кӧкси ойлу, тили чечен дегенин Саянга торт ло келижип турган деп айдарга јараар. Бойы јалакай, улуска кӱндӱзек, ачык-јарык эр болуптыр. Бистиҥ орток куучында мени кайкатканы – ол тӧрӧл тилиле эптӱ куучындажып турганы ла эрмегиниҥ кӱрмелгезинде. Ээчиде бистиҥ баатырысла элбеде таныжалы.

– Саян, јакшылар! Слерди јеҥӱ алганарла база катап уткуп турум! Бистиҥ кычыраачыларыска озо ло баштап бойыгар керегинде куучындап берзегер?

– Јакшылар! Быйан! Саян Эркеменович Кеденов болорым, кӧбӧк сӧӧктӱ. Улаган аймакта Саратан јуртта чыккам. 3-4 јаштуда Улаганга кӧчкӧнис, оноҥ 7 јашка једеримде, карган энем Шабалин кӧчӱп, мени орус тил ӱренип алзын деп кожо апарган болгон.

Спортко келгенимди кӧрзӧ, озо ло баштап оогош класстарда грек-рим кӱрештеҥ баштагам деп айдарга јараар. Је су-кадыктаҥ улам бир-эки ле ай јӱреле, токтодып ийгенис. Јӱк 6-чы класста ады јарлу Александр Суразакович Шилиновто самбо кӱрешле тазыктыруны орныктыргам. Бу кижи тыҥ тӧзӧмӧлдӱ тазыктыраачы. Ол бойыныҥ ӧйинде грек-рим кӱрешле Совет Союзтыҥ јеҥӱчили де болгон, анайда ок бу јуукта ветерандар ортодо телекейлик маргаандарында јеҥӱни алган. Александр Суразакович меге дисциплинаныҥ тӧзӧмӧлин тургузып берген деп айдарга јараар.

Ол тушта неделе кирези тазыктырынала, Горно-Алтайскка келип, дзюдо кӱрешле баштапкы ла маргаандарга туружала, јеҥӱчил болуп чыккам. Оныҥ кийнинеҥ спортко тартыла бергем. Кӱрештиҥ бӱдӱмдеринеҥ дзюдо ло алтай кӱреште јакшы кӱрешкем, јӱк самболо чала эмеш келишпей турган болгон, 2-3-чи ле јерлер алатам.

Шабалинде школды 2011 јылда божодоло, Горно-Алтайсктагы педколледжтиҥ физкультура аайынча бӧлӱгинде ӱренгем. 3-чи курста черӱге баргам. Черӱчил молјуны бӱдӱреле, ӱредӱни јетире божотком. Оноҥ ойто черӱде 2 јыл контрактагам. Ыраакта јӱреле, алтай уулдардыҥ спортто бийик једимдерге једип турганы меге тем берген. Оныҥ учун контракт божоордо ло јанып, тазыктыруны орныктыргам. Озодо спортивный самбо ло јуучыл самбо кӱрешти теҥдей апарган болзом, черӱнеҥ келеле, јӱк јуучыл самболо тазыктырынып баштагам. Оноҥ ММА-га туружайын дееримде, коронавирус башталып, ӱзе неме бӧктӧлип каларда, јӱк 2021 јылдыҥ тулаан айында Бердскте профессионалдардыҥ клетказын алтап ийгем. Ол тартыжуда мӧрим мениҥ болгон. Оноҥ ло колдомдожып согужар спортто јолым ачылган.

– Сӱреен јилбилӱ! Јуучыл самболо тазыктырынып тура, ММА спорттыҥ бӱдӱмине канайып келгенер? Оноҥ Бердскте ӧткӧн турнирге туружарга угузу бичик аткарганар ба?

– ММА-га туружар санаа болгон, оогоштоҥ ло ала ондый видеолорды кӧрӱп, сонуркап, ол клетканы, оныҥ ичинде айалганы сезер кӱӱним келген. Оныҥ учун Бердскте кӧндӱре ле профессионал турнирге киргенис. Оноҥ амадум бӱдерде, клеткага кирип, бойымды кем јок сескем, бойыҥныҥ «айлыҥда» ла ошкош немедий болгон. Бу спорттыҥ бӱдӱми јарай берген деп айдарга јараар.

Эйе, турнирге туружарга угузу бичик аткарганыс. Олор биске «ӧштӱни» талдап берген, бис ого белетенеле, јакшы туружып ийгенис.

– Оноҥ Слер «Алыпта» ла тазыктырынып турганар ба?

– Эйе, анда ла. Эмди менде бойымныҥ ӱренчиктерим бар. Олор Сибирьде јуучыл самбо кӱрешле јакшы једимдерге једет деп айдар аргам бар.

– Профессионал спорттыҥ бӱдӱминде кажы ла спортчыда менеджер бар эди, Слер оны кайдаҥ тапканыгар?

– Ол јокко тартыжу табарга эмеш кӱчсимек болот. Эйе, менде менеджер бар, јаҥыс ол ӧскӧ каладаҥ. Ол кижи меге бойы колбуга чыккан. Биске согужатан уулдарды бедиреп јат, оноҥ «мындый уул, мындый кӱнде, сен белен бе?» – дезе, мен јӧпсинедим, не дезе кемле согужатаны – башказы јок.

– ММА-да Слердиҥ тӧс амаду кандый?

– Бир келген болзоҥ, тегин јерге куру тазыктырынары эмес, кандый бир амаду болор керек. Онызы кандый бир организацияныҥ титулы. Мениҥ амадум чемпион болоры.

– Слердиҥ калганчы јеҥип алган тартыжугар ол кандый да титул болот по?

– Је оны канайып айдар. Бир тартыжуда эки рейтингту уулдар туштажып јат ине. Темдектезе, меге удура согушкан Гаджимуратты алза, оныҥ профессионал рекорды 6-0 болгон, ол телекейдиҥ эки катап јеҥӱчили, анайып эки јанынаҥ спортло бийик једимдерлӱ уулдар ММА-га келип, бирӱзи јеҥӱ алза – онызы кижиниҥ бойына бийик једим деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе 3 раундты 5 минуттаҥ колдомдожып согужарга, кӧп-кӧп кӱч ле чыдамал керек, ого белетенерге сӱреен јаан иш ӧткӱрилип јат.

– Улаганныҥ уулдары согушчаҥ деп айдыжат, ол јанынаҥ нени айдарыгар…

– Је, байла, билбезим. Мында кӧп неме кижиниҥ тазыктырынатан кӱӱнинеҥ, чыдамкайынаҥ камаанду. Сагыжыҥла болзо, сен тыҥ јуучыл, је оноҥ баштапкы ла маргаандарга келеле бойыҥды кӧрӱп јадыҥ. Тыҥ согуп ийзе, коркып та турарыҥ, бу мындый неме меге не керек деп, сагыжыҥ да солына берер аргалу. Кезиги маргаан тушта бойын карын да јакшы сезет.

Мен оогош балдарла иштеп тургам, оныҥ учун олорды кӧрӱп турбай. Кем де тазыктыруда тыҥ, кем де маргаандарда тыҥ. Маргаанда тыҥ уулдар анчада ла арай. Тазыктыру ӧйинде бойыныҥ алдында ла иштенип турар, сен олорды ајарбазыҥ да. Ӧткӱре омок уулдар кӧп сабазында маргаанда оҥуп калат. Је онызы кажы ла кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Оныҥ учун сен кажы јердиҥ башказы јок, бого јӱк кӱӱн керек. Ол јокко не де болбос. Орустап айтса, «либо бояться, либо биться».

Кӧп саба эмдиги согужып турган уулдарды кӧрзӧҥ, олор туку оогоштоҥ ала согужып келген балдар ине, је оны темдек эдип айдып болбозым, не дезе тышкары согужарга јарабас. Је кезик учуралдарда андый болуп јат. Оныҥ учун андый балдардыҥ экпинин керектӱ јанындӧӧн ууламјылап ийзе, олор јакшынак једимдерге једердеҥ айабас.

Оны база бир јанынаҥ јайалта да деп айдарга јараар, ондый балдар болуп јат – согушчаҥ. Оныҥ учун олордыҥ бадырбай турган кӱчин кандый бир секцияга ууламјылаар керек.
Тазыктырынган кийнинеҥ кӱчи чыгып, токыналу болуп калат. Бала школдо кылыктанбас, тазыктырынарга барар кӱӱндӱ болор.

Је менде оогошто ондый болгон, школдыҥ кийнинеҥ јанала, ажанып, айылда ишти иштейле, тыштанала, кере тӱжине стадиондо.

– Чӧлӧӧ, амыраар ӧйдӧ нени эдерге сӱӱйдер?

– Бош ӧй болзо — спортзалда, бош ӧй болбозо до – спортзалда. Кандый бир сынык-бычык алзам, тӱҥей ле спортзалда. Будыҥ оорып турган болзо, колыҥды тазыктырып јадыҥ, колыҥ оорып турза, јӱгӱрип јадыҥ, эмезе – футбол, марафон. Кандый ла айалгада бош отурбай, кыймыктанар, база такып кыймыктанар керек. Темдектезе, бистиҥ таҥ эрте јеҥил тазыктыруда 4-5 км јӱгӱрип, чӧйилип-тартынып ийзебис, ол тазыктыруныҥ јӱк 30 проценти болот.

– Слердиҥ тартыжу ӧйинде октагондо тӧрӧл тил угулып келерде, сӱреен оморкодым. Чыдап јаткан ӱйе Слердиҥ тартыжуларды кӧрӱп, тем алардаҥ айабас. Эмдиги ӧйдиҥ јииттеринде алтай тил эмеш «аксап» баратканы кӱч ине. Оныҥ учун Слердиҥ керектерер јозок болуп, алтай адысты ла тилисти кӧдӱрип турган дезем, јастыра болбос.

– Эйе, ол бӱгӱнги ӧйдӧ курч сурактардыҥ бирӱзи. Бис 200 јылдаҥ ажыра орус улусла кожо јуртап јадыс. Ого ӱзеери телефон, телевизор камаанын јетирет. Оныҥ учун бис балдарысла алтайлап куучындажарын токтотпос керек. Литературный тилди билбес те болзо, је тегин куучындажар тилди билер керек. База такып, тӧрӧл тилисле сананары, кӧп куучынданары учурлу деп сананадым.

Тартыжу ӧйинде «ӧштӱлер» оҥдобозын деп бис тӧрӧл тилисле куучындажадыс. Онызы биске јакшы эп-сӱме болот.

– Слерге база бир сурак, таҥ эрте вокзалдыҥ јаныла ӧдӱп јатсаҥ, «Сыралаптаҥ» корондолгонынаҥ улам кӧп јииттер керижип, согужып, јӱзӱн-јӱкпӱрленип тургылайт. Олордыҥ ортозында бистиҥ алтай кыстар, уулдар. Бу сурак аайынча нени сананадыгар?

– Је бу суракты канай айдар, база курч сурак. Кижи бойыныҥ јӱрӱмин бойы талдап јат. Оноҥ кажы ла бала озо ло баштап ада-энезиниҥ, аказыныҥ, эјезиниҥ, таайыныҥ кылык-јаҥын кӧрӧт. Эмезе сен аказы болзоҥ, јакшы тем кӧргӱзер керек.

Студент ӧйлӧр – ол студент ӧйлӧр. Мында ӱзе неме сени курчаган улузыҥнаҥ камаанду болот. Олордыҥ ортодо сеге јакшы болбой турза, айдарда, сананып, керек јогын туураладып, керектӱзин артыргызып салар керек.

Ӱстиги айалганы араайынаҥ јоголтсо јакшы. Айса болзо, бистиҥ спортло тазыктырынып турганыс балдарга тем болор аргалу.

База бир неме ол кижи бойына амаду тургузарында. Оны јаан тургузар керек. Темдектезе, слердиҥ бу ижигерде амаду кандый, баш редактор болоры эмезе јарлу журналист болорында. Амаду оноҥ башка болбос учурлу. Ого једерге слер оны кажы ла кӱн сананып, слердиҥ сагыжарда, кӧгӱзерде ол кӱйер керек. Оноҥ ол јолдо «келишпес» деп айдып тургандарды бир де укпай, «таптан койон тал кемирер» дегенин билип, кандый да болзо, учына једип келерер.

Сыралап јӱрген јииттерди кӧрзӧ, мен сананзам, олордо амаду јок болгонынаҥ улам андый болот. Эмдиги ӧйдӧ јииттерге, орустап айтса, медийность јетпей турган. Кем де культура аайынча, кем де спорт ло эмезе ӧскӧ дӧ ууламјыларла барар аргалу. Јаҥыс, темдектезе, бир бала кожоҥдоп баштаза, та кем де ого «сенде келишпес болбой» дезе, ол «чын ошкош» дейле, туура база берет. Оныҥ учун кажы ла баланыҥ талдаган ууламјызына бис «сенде келишпес» деп айдардыҥ ордына олорды јӧмӧӧр учурлу.

Менде бойымда да ондый учурал болгон. 2016 јылда спортло карьераны токтодып, контрактап баргам. Черӱдеҥ Алтайда уулдардыҥ спортто једимдерин кӧрӧлӧ, «јок, ойто јанар, тазыктырынар керек» деп бек сананып, контракт божоордо ло јанып келгем. Алтайда эки иште иштеп, тазыктырынатан ӧйди тӱҥей ле табып алатан болгом.

Бисте су-кадык јӱрериниҥ јарлаганы текши јок деп айдарга јараар. Јӱк ле Су-кадыктыҥ кӱни дейле, тепсеҥде јуулыжып, флешмоб аайлу эдип ӧткӱрилип калат. Оныҥ учун су-кадык болорын текши јарлаар керек. Темдектезе, кажы ла кӱн таҥ эрте алты саатта мындый да јерде, зарядканы мындый да кижи ӧткӱрип јат деп айдылып турза, ого јиит улус келбезе де, јаан улус келип турар. Анайда карганактар эртен тура тазыктырынып турза, олордыҥ јаныла тӱниле баскындаган јииттер ӧдӱп јадала, эпјоксынгылаар. Онызы да једим.

Ондый таскамалды, кӧрӱм-шӱӱлтени бистиҥ оогош балдарга ууламјылаар керек. 20-30 јаштыҥ ортозында јииттер бойлорын јаанап калган деп сезет. Јайалталу уулдар кӧп ине, јаҥыс олордыҥ санаа-кӧрӱмин эмди солыырга сӱрекей кӱч ошкош.

– Чындап, Слердиҥ кӱн канайда ӧдӧт, ажаныш јанынаҥ кандый курсак јарададыгар?

– Мениҥ кӱним 5.30 сааттаҥ ала башталат, 7.30-ка јетире бисте тазыктыру ӧдӧт. Санаа-кӱӱниҥ, эди-каныҥ омок-седеҥ болуп калат, 8.00-го јетире чай ичип, ажанып јадыҥ. 10 сааттаҥ ала 12.30 саатка јетире текши тазыктыру. Оноҥ обедтейле, бир саат кирези уйуктап аладыҥ, эҥирде 18.00 саатта эҥирги тазыктыру башталат. Анайда ок коштой балдарды тазыктырып јадым. Кезикте маргаандар ӧтсӧ, ондо иштейдим.

Ажаныш јанынаҥ: маргаандардыҥ алдында сахардаҥ ла кулурдаҥ эткен курсакты јоголтып ийедим. Рациондо белок, углеводтор кӧп болор керек. Беске тударга турган болзом, курсакты бир эмештеҥ јип, кӧп суу ичедим. Алдында бис оны билбей туратаныс, је эмди интернеттиҥ болужыла бойыска кирелтелӱ эдип курсактардыҥ тооломын тургузып аладыс. Анайда тазыктыруда бойыҥды јакшы кеминде сезип турадыҥ.

– Спорттыҥ јеҥил эмес јолын талдаган јииттерге нени кӱӱнзейдигер?

– Јииттер бойына амаду тургузып, кандый да кӱч јолдорды ӧдӱп, амадузына јетсин деп кӱӱнзейдим.

Темдек эдип, тургуза ӧйдӧ менле кожо тазыктырынып турган 5 ӱренчигим бар. Олор 6 саат эртен тура тазыктырынат, оноҥ эҥирде – 6 саатта. Мениҥ мында бары-јогым башказы јок, кӱнӱҥ ле кӱнӱҥ. Кижи эрте таҥда 6 саатта тазыктырынып турган болзо, ол бу јӱрӱмде та неге де ууланганын кӧргӱзип јат. Айдарда, ондо кандый да амаду бары јарталат.

Бойымды алза, профессионал турнирге барып јадарымда, «ондо сен болуп албазыҥ, согуштыҥ кеми ӧткӱре бийик» деп куучындар база болгон ло. Је јеҥӱлерди алган кийнинде куучындар јоголып калды. Бир укаа куучын бар, эки бака јаан кырды кӧрӱп, ого јетире калыыр деп шӱӱжеле, састаҥ атангылап ийген. Је јолой олорго не-неме каткырыжып, ого јетире канай калыырга туругар деп айдыжып турарда, бакалардыҥ бирӱзи кӧлмӧгине ойто јана берген, је база бирӱзи тууныҥ бажына јеткен, не дезе, ол тӱлей болгон. Ол ло Гаджимуратла согужар алдында биске «оой, слер оныла канай тартыжарга турганыгар, оныҥ профессионал рекорды 6-0, анайда ок ол дагестанец» – деп айдышкан. Је бис кемнеҥ де коркыбай јадыбыс. Согужар болзо – согужар, кудай канай берер, анайып ла болор. Је кеп сӧс аайынча кудайга иженгенинеҥ башка, бойыҥ тазыктырынар-тазыктырынар, база катап тазыктырынар керек. Оныҥ учун база катап јииттерге баштанадым: тургускан амадугарга кемди де укпай барзын деп.

– Саян, сӱрекей јилбилӱ эрмек-куучын болды. Јаан быйан! Мынаҥ да ары бийик једимдер кӱӱнзейдим!

– Быйан! Айтканарла болзын! Слер де амадаган санаагарга једигер!

Эрелдей ТЕЛЕСОВ