Алтайдын Чолмоны

Бичикке салган сӧс ийделӱ

18.04.2023

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада «Алтайдыҥ бичиги» деген X юбилейлик байрам кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.

Бичиктердиҥ байрамы тергееде баштапкы катап 2013 јылда ӧткӧн лӧ оноҥ ло бери ол јаҥжыкканы аайынча јылдыҥ ла ӧткӱрилет. Культураныҥ учурыла, кемиле јаан тергеелик ӱлекериниҥ амадузы — ӧмӧ-јӧмӧ иштеп тургандардыҥ јайаандык колбуларын элбедери, бичиктиҥ учурын кӧдӱрери, бичик чыгараачылардыҥ ла кычыраачылардыҥ экијандай колбуларын эрчимделтери. Бийик технологиялардыҥ ӧйинде јакшы бичик, алдындагызы ла чылап, јӱзӱн-башка јетирӱлердиҥ ортозында тӧс јерде јолду турат.

Бичиктерге учурлалган байрамныҥ окылу ачылтазында бичиичилер, бичик басмалардыҥ чыгартулу улузы, билим ишчилер, ӱренеечилер, культура учреждениелердиҥ ишчилери, библиотекарьлар ла кычыраачылар эрчимдӱ туруштылар.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актерлоры јуулгандарга совет поэт Сергей Михалковтыҥ «Дядя Степа» деген туујызы аайынча тургузылган (баш режиссер Э. Иришева) ойын-кӧргӱзӱниҥ ӱзӱгин кӧргӱстилер.

Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында Эл Курултайдыҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева айылчыларды ла кычыраачыларды байрамла уткуды. «Јаҥжыкканы аайынча јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган байрам јаҥы бичиктерле таныжар, онойдо ок јаҥы, солун авторлордыҥ ады-јолдорын ачарга јарамыкту арга берет» — деп, Наталья Михайловна айтты.

Ол онойдо ок бу байрамныҥ тӧс учурын чокумдап темдектеди. «Бичиктердиҥ байрамы озо ло баштап текши эл-јонныҥ билгирин бийиктедет, бичик-биликке јилбӱзин тыҥыдат. Јаҥы авторлор таныжып, бой-бойлорыла ченемелиле, кӱӱн-санаазыла ӱлежер, онойдо ок курч сурактарды шӱӱжип, аайы-бажына чыгар. Јаан ла кичӱ тӧрӧлин сӱӱрине таскадат.
2022 јыл юбилейлик керектерле байлык болгон. Темдектезе, Ойрот автоном областьтыҥ 100 јылдыгы, Чуйдыҥ јолына эл тергеелик чыду бергенинеҥ ала 100 јылдыгы, онойдо ок «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ

100 јылдыктары бийик кеминде темдектелген.

Ол ло учурлу керектердиҥ тоозында РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ эл бичиичизи, поэт, кӧчӱреечи Аржан Адаровтыҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгы, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуевтиҥ 85 јажы элбеде темдектелди. Олор экӱ Алтай Республиканыҥ сӱр-темдектериниҥ авторлоры ла бистиҥ тергеениҥ тӱӱкизине јолду кирген. Аржан Адаров АР-дыҥ гимниниҥ сӧстӧриниҥ авторы болордо, Владимир Чукуев – АР-дыҥ маанызыныҥ авторы» – деп, Н. Екеева куучындады.

Эл библиотеканыҥ јааныныҥ молјузын удурумга бӱдӱреечи Марина Алушкина «Алтайдыҥ бичиги» деген ӱлекер бӱгӱнги кӱнде сӱрекей керектӱ деп айтты. «Неделе туркунына ӧткӱрерге белетеп алган тизӱ кӧдӱриҥилер кӧп. Олордыҥ кезиги бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштеп турган учреждениелерде, организацияларда база ӧдӧр» — деп, Марина Мереевна чокумдады.

Оныҥ айтканыла, окылу ачылтаныҥ кийнинеҥ «Алтайда чыгарылган-2022» деген кӧрӱ-таныштыру ӧдӧр. Јаан кӧрӱге 100-теҥ ажыра билим, ӱредер, ӱредер-методикалык бичиктер, таҥынаҥ авторлордыҥ чӱмдемелдери ле о.ӧ. тургузылар.

«Байрамныҥ программазы јаан. Јада-тура, айса болзо, бис бу байрамды ӧткӱретен кӱндерди эмеш кӧптӧдип ийерис. Байа декада эдип ӧткӱрерин шӱӱп кӧрӧрис» — деп,
М. Алушкина айтты.

«Алтайдыҥ бичиги» деген байрам кандык айдыҥ 12-14 кӱндеринде ӧдӧт. Бу тизӱ кӧдӱриҥилердиҥ база бир туура салбас амадузы — библиотекалар ортодо јайаандык колбуларды ӧскӱрери, фондторды јаҥы бичиктерле артыгынча јеткилдеери. Онойдо ок краевед бичиктердиҥ учурын јартап, алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдерине јилбӱни кӧндӱктирери.

Окылу ачылтада јылдаҥ јылга бичикке учурлалган байрамды јӧмӧп лӧ болужып турган организацияларга Быйанду самаралар табыштырылды.
Оныҥ кийнинеҥ Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуевле ӧткӧн «Алтайдыҥ кӱӱзи будуктарда» деп адалган јайаандык эҥир јииттерге ле ӱренеечилерге сӱреен јилбилӱ болды.

Быјылгы «Алтайдыҥ бичиги» деп байрам тергее кеминде ӧткӧн деп айдарга јараар. Эл университетте «Тӱрк-моҥол укту калыктардыҥ айландыра телекейин айлаткан јаҥжыгулу культуразыныҥ орток-текши кӧрӱмдери» деген јуунтыныҥ, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ бичиктериниҥ таныштырулары ӧткӧн. Майманыҥ јурт библиотеказында «Лира» деген чӱмдемел клубыныҥ «Поэтикалык мозаика» деп адалган туштажузы, Эл банктыҥ Алтай Республика аайынча бӧлӱгиниҥ чыгарган бичиктериниҥ «Дело, которому служим» деп адалган таныштырузы, культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжте Чуйдыҥ јолына учурлалган танышту-лекция, каланыҥ 1-кы таҥмалу библиотеказында «Алтай чӧрчӧк» деген бичиктиҥ таныштырузы сӱреен солун болды.

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей быјыл баштапкы катап бу байрамда туружып, «Ойротияныҥ тӱӱкизи музейдиҥ бичиктеринде» деп адалган таныштырузын музейде јуулгандарга ӧткӱрди.

Тергеениҥ калык чӱмдемелгезиниҥ тӧс јери Эл библиотекада былтыр белетеп чыгарган бичиктериле таныштырды. Таныштыруда «Алтай бијениҥ тӧзӧӧчизи. Константин Малчиевтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы» (каруулу редакторы Н. Унукова); РФ-тыҥ нерелӱ артисти Ногон Шумаров керегинде «Ногон» (каруулу редакторы Н. Витовцев) деген бичиктердиҥ авторлоры, јуук улузы турушты. Онойдо ок «Педагогический репертуар для топшуура» (авторы А. Топчина), Кан-Оозы аймактыҥ балдарыныҥ санат сургалыныҥ 60 јылдыгына учурлалган бичик-альбом (Н. Янтыкова), тергеелер ортодо ӧткӱрилип турган Эл-Ойынныҥ тӱӱкилик јолына учурлалган јетирӱлик јуунты керегинде оныҥ авторлоры туружып, солун јетирӱлер эттилер.

Кычыраачылардыҥ бичиичи, журналист Нина Бельчекованыҥ јайаандык ижине учурлалган «Бичиичиниҥ куулгазынду телекейи» деп адалган конференция база бу ла бичиктердиҥ байрамы ӧйинде эптӱ келижип ӧтти.

Эл библиотекада ӧткӧн јарлу билимчи тӱӱкичи-маньчжуровед Людмила Тюрюминаныҥ ады-јолын кереестеп «Очарованность … Снова она!» деп адалган эҥирде Новосибирсктеҥ филология билимдердиҥ кандидады СО РАН-ныҥ филология институдыныҥ Сибирьдеги калыктарыныҥ тилдериниҥ секторыныҥ баш билим ишчизи Айяна Озонова, онойдо ок билимчиниҥ јууктары, тӧрӧӧн-туугандары туруштылар.

«Алтайдыҥ бичиги» деген байрам ӧйинде башка-башка јерлерде-площадкаларда 17 кӧдӱриҥи ӧткӧн лӧ ондо бир муҥнаҥ ажыра улус турушты.

Бичиктерде – Ойротияныҥ тӱӱкизи

«Алтайдыҥ Бичиги» деген байрам ӧйинде Эл музейде ӧткӧн јылда кепке базылып чыгарылган бичиктердиҥ таныштырузы ӧтти.

Эл музейдиҥ јааныныҥ ордынчызы тӱӱки билимдердиҥ кандидады Эмилия Белекова айылчыларды, туружаачыларды уткуды. Оныҥ темдектегениле, ӧткӧн 2022 јылда ӧткӱрилген кӧдӱриҥилер ле јаан иш Ойрот автоном областьтыҥ (1948 јылдаҥ Горно-Алтайский автоном обл.) тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалган. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны аайынча тергееде јыл туркунына кемиле, учурыла јаан кӧдӱриҥилер ӧткӧн. Эл музейдиҥ бойында, темдектезе, «Совет Ойротия јурукчылардыҥ иштеринде», «Ойрот автономия: бичиктеги тӱӱкизи» деген тӱӱкилик-документ кептӱ кӧрӱ, «Чуйдыҥ јолы» деген чӱмдемел кӧрӱ тургузылган. «Музей онойдо ок Московский областьтагы РФ-тыҥ коруланар министерствозыныҥ «Патриот» деген јуучыл-патриотикалык паркында «Алтай – культураныҥ кабайы» деген јоруктап јӱрӱп кӧргӱзетен кӧрӱни ӧткӱрген. Туулу Алтайдыҥ байлык тӱӱкизинде баштапкы катап бистиҥ тергеениҥ аэропортына јуучыл-транспортный самолет отурган. Самолет кӧрӱни ле музейдиҥ ишчилерин аларга келген» — деп, Эмилия Алексеевна айтты.

Эл музейдиҥ јааны искусствоведениениҥ кандидады Римма Еркинова «Совет Ойротия јурукчылардыҥ иштеринде» деген каталогтыҥ авторы. Ол мындый ок атту альбом-каталогко кирген кӧрӱ керегинде элбеде куучындады. Музейдиҥ кӧрӱлер ӧдӧтӧн ӱч залында 50 автордыҥ 87 ижи тургузылган. Мында – живопись, јуруктар ла скульптура. Римма Михайловна кажы ла автор, оныҥ ижи јанынаҥ айтты.

Эмилия Белекова «Билелик альбомды ачып…» деген фотомарафон керегинде јетирӱ этти: «Фотојуруктар Ойрот автоном областьтыҥ (1922-1947 ј.) ла Туулу Алтай автоном областьтыҥ (1948-1991 ј.) тӱӱкилик јолын кӧргӱзер амадулу болгон. Туружаачыларга бойлорыныҥ фотојуруктарын он ууламјыла аткарар керек болгон. Фотојуруктар областьтыҥ эл-јоныныҥ нерелӱ ижин, балдардыҥ совет ӧйдӧги ӱредӱзин ле чӧлӧӧ ӧйин кӧргӱзетен учурлу болгон.

Фотомарафондо республиканыҥ аймактарынаҥ, Омсктоҥ, Казахстаннаҥ 70-ге шыдар кижи турушкан. Олор 200-ке јуук фотојуруктар аткарган. Фотојуруктар музейдиҥ окылу сайтында јарлалган ла кийнинеҥ онлайн ӱнбериш ӧткӧн. Ончо фотојуруктар солун ла јилбилӱ болгон. Олор ӧйдиҥ кӧлӱгине бодолду болуп, бистиҥ ырысту бала тужыска, ада-энелеристи, јааналарысты, таадаларысты канчын јиит ӧйине бурыган.

Марафонныҥ туружаачыларыныҥ ийген эҥ артык фотојуруктары «Ойрот крайдыҥ тӱӱкизи билелик альбомныҥ фотојурук-тарында» деген кӧрӱге чыгарылган».

Тӱӱки бӧлӱктиҥ јааны Асия Каинчина «Ойрот автономия: бичиктеги тӱӱкизи» деген альбомло таныштырды. Альбом музейдиҥ ӱч залында 2022 јылдыҥ кичӱ изӱ айынаҥ ала сыгын айга јетире ӧткӧн тӱӱкилик-документ кептӱ каталог эдип тургузылган. Каталог Ойротияныҥ тӱӱкизи, документтердиҥ фотокопиялары, стенгазеди ажыра Туулу Алтайдыҥ (1922-1980) тӱӱкизиле таныштырат. «Мындагы материалдар тергеениҥ ӧзӱмин башка-башка ууламјылар ажыра кӧргӱзет. Онойдо ок алтай кӱӱлик культураныҥ, театрал санаттыҥ, литератураныҥ, јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ ӧткӧн јолын кӧргӱзет» — деп, Асия Семеновна јетирӱзинде темдектеди.

Солун таныштыру ӧйинде бичиктердиҥ редакторы, рецензенти филология билимдердиҥ кандидады Татьяна Шастина база бойыныҥ сӧзин айтты. Эл музейдиҥ белетеп чыгарган ӱч бичиги текши эл-јонго учурлалат.

Клара ПИЯНТИНОВА