Алтайдын Чолмоны

«Топшуур ӱнинде — јӱрегим…»

18.04.2023

Айдар Чуруповтыҥ ады-јолын эске алзаҥ ол эмезе ого јолдо туштазаҥ, элдеҥ ле озо бийик тайганыҥ ажузында, таскылда турган јебрен мӧш санааҥа кирер.

Билбезим, нениҥ учун ондый. Ол эмезе кӧзиҥе каҥыл мӧштиҥ тӧзинде отурган озогы улус кӧрӱнер. Олордыҥ ортозында — алтай тере тонын кийген, топшуурын тудунган кејегелӱ алтай эр, ол кайчы Айдар Чурупов болор. Араайын шуулаган салкын тайгалардыҥ ыйыктарын эбирип, бу ла турган јебрен мӧштӧрди араайынаҥ јайкап турар. Топшуурдыҥ куулгазын ӱни алтай албатыныҥ ӧдӱп келген тӱӱкилик јолын ойто катап эбиртип, бастыра сӱӱнчини ле шыраны, ырысты ла шырканы эске алындыртар. Кайчы кижиниҥ салымы ла учуры ондый болотон ошкош, байла… Бис бу чындыкты эмдиге јетире оҥдогологыс, оныҥ да учун јетире баалап јӱрбей турганыс ол болбой.

Ады-чуузы чыккан кайчы, алтай ойноткылар јазап-белетеп турган ус, Кан-Чарас алтайдыҥ јайалталу уулы Айдар Чурупов бӱгӱнги кӱнде Горно-Алтайскта јуртап јат. Ол таҥынаҥ бойы мастерской-јеринде иштенип, топшуур, икили јазайт. Онойдо ок таҥынаҥ сурактарла туштажулар база ӧткӱрет. Јайаандык иштӱ кижиге јилбӱ јаан, онойдо ок мындый куучын-эрмектер јогынаҥ кожоҥчы, кайчы, ус кижи канайда болотон эди…

Јер-телекейди эбирген «Јаҥы Азия»

Айдар Чуруповтыҥ ады-јолын элдеҥ ле озо «Јаҥы Азия» деп адалган этно-рок ӧмӧликле колбойдылар. Онызы база чын. Кайчыныҥ јайаандык профессионал јолы ла ижи чикезинеҥ бу ӧмӧликтеҥ башталган. Онойдо ок бу ӧмӧликтиҥ јайаандык ижи, баштапкы эткен алтамдары ла јаан једими элдеҥ ле озо Айдар Чуруповло колбулу болгон деп айдарга јараар.

Ыраак 2004 јылдыҥ орой кӱзинде Новосибирскте М. И. Глин-каныҥ адыла адалган консерваторияны једимдӱ божоткон композитор-аранжировщик Александр Трифонов кайчы, кожоҥчы Эмиль Теркишевти, саксафонло, кларнетле ойноп турган Марат Хабибуллинди, бас-гитарист Роман Фионовты, топшуурла ойноп турган Александр Капчикаевти бириктирип, «Јаҥы Азия» деп кӱӱлик этно-ӧмӧлик тӧзӧгӧн. «Јаҥы Азия» бойыныҥ ижин Алтай Республиканыҥ государственный филармониязында баштаган. Ӧмӧлик баштапкы алтамдар эдип, кӱӱлик программа тургузып, Барнаул, Новосибирск калалардыҥ филармонияларыла кожо иштеген ле бу калаларда концерттерин кӧргӱскен. Кыска ӧйдӧҥ Эмиль Теркишев ле Марат Хабибуллин таҥынаҥ бойыныҥ ижин баштап, ӧмӧликтеҥ јӱргилей берген.

Шак бу ла ӧйдӧ Айдар Чурупов культураныҥ Барнаулдагы академиязын једимдӱ божодып, тӧрӧл Алтайындӧӧн јанып келген туш болгон. Шоорло, топшуурла, комусла ойноп турган, кай кожоҥы ийделӱ угулган кожоҥчы ӧмӧликке табылган алтындый билдиргени тегиндӱ эмес. Онойып, 2004 јылдаҥ ала 2012 јылга јетире «Јаҥы Азия» этно-рок кӱӱлик ӧмӧлик Сибирьдиҥ ле ороонныҥ тергеелерин эбирип, этно кожоҥныҥ ла кӱӱниҥ телекейинде јаҥы јаан ачылталар эткени тӱӱкиде арткан. «Јаҥы Азияныҥ» ады-чуузы, кӱӱзи, кожоҥдоры ороон ичинде јаҥыланганы ӧмӧлик иштиҥ уч-турултазы да болгон болзо, је тӧс јерде кай кожоҥыныҥ ийдезиле, тереҥиле, ӧткӱӱниле кайкаткан Айдар Чурупов турганы тӧгӱн эмес.

Алтай Республиканыҥ ичинде ӧткӱрилип турган тергеелик кӱӱлик туштажулардаҥ башка «Јаҥы Азия» ороон, тергеелер кеминде фестивальдарда, конкурстарда једимдӱ туружып, ады-чуузы албатылар ортодо јайылган. Ол тоодо: Горно-Алтайскта, Барнаулда, Новосибирскте, Томскто, Абаканда ӧткӱрилген таҥынаҥ концерттер; «Sunvibes» (Чемал), «Той белого шамана», «Ночь Новостей», «Дни культуры Республики Алтай в Москве», «От-Ыры», «Урал-Моно», «Сибирская Чайхана», «Festival de Martigies» (Франция) деп фестивальдар. 2007 јылда «Јаҥы Азия» ӧмӧлик «MuseON» деп адалган бастырароссиялык кӱӱлик конкурста этно-кӱӱ деп адалган номинацияда эҥ ле артыктардыҥ бирӱзи болгон.

2012 јылга јетире кайчы Айдар Чурупов «Јаҥы Азия» ӧмӧликте једимдӱ иштеген ле бу ӧйдӧ кӧп кожоҥдор чӱмдеген ле кожоҥдогон. Байла, бу иштиҥ уч-турултазы болуп, 2012 јылда ого ээлу кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ адыла адалган государстволык сый табыштырылган.

Скиф арфаныҥ ӱнин сыйлаган ус

Кожоҥчы, кайчы, алтай ойноткыларла ойногон ло олорды јазап-белетеген устыҥ база бир јаан керекте турушканы — ол алтай албатыга скиф ӧйиниҥ арфазыныҥ ӱнин сыйлаганы ла бу кӱӱлик инструментти орныктырганы. 2017 јылда скиф арфа керегинде јетирӱлер бистиҥ тергеени эбирип, эл-јон ортодо солун табыш болуп угулган эди.
1947 јылда Пазырыктагы корумдардыҥ экинчи корумынаҥ чыккан казынтылардыҥ тоозына «скиф арфа» деп адаткан эдим база кирген. Бу казынтыныҥ јебрентиги бистиҥ эрадаҥ озо V чакла тӱҥейлелген. Бу кӱӱлик инструмент Пазырыкта ла Башадарда табылган казынтыларла кожо Эрмитажта чеберлелип јаткан.

2017 јылда билимчи Светлана Шатровна Катынова башкарган «Реконструкция древней музыки и музыкального инструментария: скифская арфа V-VI вв. до нашей эры» деп ӱлекерин Россия Федерацияныҥ Президенттиниҥ грантыныҥ «Сохранение исторической памяти» деп номинациязында једимдӱ корып алган. Ӱлекер јӱрӱмде једимдӱ бӱдӱп, иштеп, скиф арфаныҥ бойы орныктырылган, ӱни эл-јонго сыйлалган.

Озо ло баштап кижиликтиҥ тӱӱкизинде болгон кӱӱлик инстру-менттиҥ баштамы кебери кандый болгоны, кандый агаштаҥ эдилгени, ӱни кандый болгоны керегинде јетирӱлер билимчилердеҥ, тӱӱкичилердеҥ јуулган болгон. Оноҥ кӱӱлик инструментти «јӱрӱмге» бурыыры аайынча устар иштеп баштаган. Јаан Јаламанда ла Пазырыкта табылган јебрен арфалардыҥ тӱӱкилик-јебрентик ӧйи бодоштыра тӱҥей де болзо, је олор бой-бойынаҥ башка болгоны керегинде билимчи-специалисттер чокумдаган. Кӱӱлик инструменттиҥ бӱгӱнги бӱдӱмдерин орныктырган устар Айдар Чуруповтыҥ, Александр Тарбанаевтиҥ ле Алексей Енчиновтыҥ иштери бой-бойынаҥ аҥыланган да болзо, је ончозы јебрен ӧйдӧги улустыҥ кӱӱзин бӱгӱнги кӱнге јетирерге амадаганы учурлу.

Кайчы јебрен арфаны орныктырып-јазап, оныҥ ӱнин чыгарып, бӱгӱнги кижиге јетиргени сӱреен учурлу керек эмей. Кийнинде, иш тӱгенип каларда, бу ӱлекер ле оныҥ башкараачызы Светлана Шатровна Катынованыҥ тургускан амадузы, иште турушкан бастыра улустыҥ ижи кандый байлык ла учурлу болгоны недеҥ де артык јарталган.
Оныҥ кийнинде Айдар Михайлович Москвада Покровский бульварда «Времена и эпохи» деп адалган телекейлик фестивальда туружарга барып келген. Ол ондо јебрен арфазыла «Скифия Геродота» деп площадкада ойногон.

Байлу ойноткылардыҥ узы

Кажы ла кайчы бу сӧстӧрди айдар эди. Топшуурдыҥ кылдарына кайчыныҥ колы тийген кийнинде, ӧйлӧр, чактар ӱни ойгонып келер. Бу кӱӱде, чындап та, тӧрӧлистиҥ, албатыбыстыҥ салымы кайылып, чӧҥӱп калгандый. Кайчы кижиниҥ јӱрек-кӧкси ары јанынаҥ ла сезимдӱ, кӱчтӱ деп айдыжадылар. Байла, ого бу мындый јайалтаны ла кӱӱнди бу эбиреде турган јебрен тууларыс берип турган.

Куучынныҥ бажында Айдар Чуруповты таскылда турган јебрен мӧшкӧ тӱҥейлегенис база тегиндӱ эмес. Туулу Алтай — бистиҥ тӧрӧлис. Тӧрӧл кырлар, јебрен туулар — кору-куйагыс, бис — олордыҥ балдары. Олор бисти чеберлеп-корып јат. Оныҥ учун кезикте бийик тайгаларды ыраактаҥ ајыктап турзаҥ, олордыҥ кебери алтай кижиге тӱҥейлеш боло берип турганы база кайкамчылу. Је кайчы кижиниҥ ар-бӱткенле колбузы оноҥ јуук, оныҥ тыныжын, ӱнин ле сезимин кайчы кожоҥы ажыра јетирип јат. Оныҥ учун алтай кайды уккан бойыс отура тӱжӱп, јӱрегис сыстап, кандый да ыраак-ыраакка уча берип турганыс ол болбой… Ээлӱ кайчы деп айдыжып турганы база тегин эмес ошкош. Топшуурын бойы белетеп, кожоҥдоп, кайлап турган кайчылардыҥ јӱги база јаан. Байлу.

Айдар Чурупов тургуза ӧйдӧ бойыныҥ алдында иштенип јӱрет. Ол бойы Абаканда культураныҥ училищезин божоткон кийнинде, культураныҥ ла санаттыҥ Барнаулдагы академиязын божоткон. Орус ла алтай кӱӱлик ойноткылардыҥ ла вокал искусстволордыҥ узы. Кожоҥдоорыла коштой ол кӱӱлик ойноткыларла ойноорына ла олорды јазаарына ӱренген. Озо баштап Айдар јаҥыс ла кожоҥдоп турган болгон. Оноҥ кӱӱлик ойноткыларды бойы јазап баштаган. Эмди оныҥ јазап-белетеген топшуурларын, икилилерин ле шоорлорын тергеебистиҥ ӧскӧ дӧ јиит кайчылары тузаланып, ойноп-кожоҥдогылап јат. Олордыҥ ортозында тыва, хакас та карындаштар бар деп темдектеер керек. Јайаан телекей элбек, оныҥ гран-кыйуларын аайлаарга кӱч деп тегин айдышпай турган ине. Оныҥ учун алтай кайчыныҥ ла устыҥ ойноткылары тергеелерге јайылып калган дезе, јастыра болбос.

Онойдо ок тергеелик те кеминде туштажулар болуп јат. Айдарга бурят, хакас, тыва кожоҥчылар база айылдап келгилеп барат. Кезикте гран да ары јанынаҥ кычыруларга каруу берерге келижип турганы солун. Тоолу јыл кайра Айдар Санкт-Петербургтыҥ билимчилериле кожо Финляндия јаар сӱреен солун јол-јорукка барып јӱрген. Ондо ол саам албатыла таныжып, алтай кӱӱлик ойноткылар керегинде куучындаган ла јебрен кайла таныштырган. Финндер ле саамдар алтай усты, кайчыны сӱреен јылу уткугандар.
Топшуур, шоор, икили — ончозы байлу ойноткылар. Олорды тегин кижи јазап болбос. Аҥылу кӱӱн, јайалта ла сезим керек. Кийнинде бу ойноткылар бойлорыныҥ ээлерине сӱреен чӱмдӱ кӱӱ ле сезим, ырыс ла сӱӱнчи сыйлазын деп, олорды јазап турган ус кижиге бастыра кӱӱнин берер керек. Је кижи — ол кижи. Кезикте кӱӱн де ӧчӱп калар, кезикте кунукка алдыртып, иштеер де кӱӱн болбос. Мындый ӧйлӧрдӧ оныҥ мастерскойында табыш угулбай, ойноткылары да, бойы да амырап јадылар. Је кӧп сабазында иш кайнап јат деп айдарга јараар.

Кан-Чарастыҥ уулы

Айдар Чуруповтыҥ адазы Кан-Чарастыҥ Јабаган-Бажы јуртыныҥ кыпчак сӧӧктӱ Михаил Терпекович Чурупов деп кижизи болгон. Ол эрте јада калган. Энези Јоло јурттыҥ кӧгӧл майман сӧӧктӱ ӧрӧкӧни Эльвира Калашевна Чурупова. Адазы ветврач болуп иштеген ле оны ижиле колбой областьтыҥ кӧп аймактарындӧӧн ийгилеп туратан. Оныҥ учун Айдардыҥ билези Кӱпчегенде, Јабаган-Бажында, Кайрукунда, Кан-Оозыныҥ бойында да јаткан. Энези Эльвира Калашевна бастыра јӱрӱминде тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Чындап та, Эльвира Калашевна јайалталу уулына бир јыл кайра алтай тон кӧктӧйлӧ сыйлап бергенин кӧрӧргӧ келишкен. Јаан јашту энениҥ колы јаантайын байлу… Эмди амыралтада ӧрӧкӧн 80 јашка једип калды.

Айдардыҥ эки ийнизи бар. Олор база билелӱ, бала-баркалу, Кан-Оозында јуртап јадылар. Айдар бойы эш-нӧкӧри Аленала кожо ӱч бала чыдадат. Угын улалтар эки уул азырайт ла бир кызычак бар. Оныҥ учун оны сӱӱген ада деп айдарга јараар. Јайаандык иштӱ кижиле кожо јӱрӱмдик јолды ӱлежерге кӱч деп айдыжадылар. Је Айдардыҥ билези нак јуртайт ла уур-кӱчтерди теҥ-тай ӧткӱлеп турганы мӧрлӱ.

Кажы ла албатыда бойыныҥ јайалталу улузы бар. Айдар Чуруповты Алтайынаҥ јайалган јайалта деп тегиндӱ адабадыс. Јӱрӱмниҥ јолдорын, кӱчтерин ӧдӱп, кандый да бурылчыктарына туштаза да, је оныҥ кӧксинеҥ чыккан ӱнин, јӱрегине салынган сызын ла ус колын, байла, кандый да кӱчтер айрып болбос. Онызы чын.

Айдардыҥ јолдоры ачык болуп, Алтайыстыҥ ӱстиле учкан мӱркӱттий учужы оноҥ бийикке ууланзын деп кӱӱнзейдис.

Айгуль Майманова