Алтайдын Чолмоны

«Јажытту» деген темдектӱ

20.04.2023

2023 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱнинде «СМЕРШ» деген јарлу совет јуучыл контркайуны тӧзӧгӧнинеҥ ала 80 јылдыгы темдектелет.

«СМЕРШ-тиҥ» органдары кӧп лӧ сабада фронттыҥ чийӱзинде иштеген. Андый да болзо, совет контркайучылдардыҥ ӧштӱниҥ тылындагы ижи оперативный иштиҥ «классиказы» болуп калган деп айдарга јараар. «СМЕРШ-тиҥ» ишчилериниҥ тоозында бистиҥ де јерлештерис болгон. Олордыҥ бирӱзи – Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында контркайуныҥ ишчизи болуп, польский черӱде советский резидент болгон Алексей Георгиевич Мороз. Оныҥ јӱрӱминиҥ кезик бӱктери эмдиге јетире «јажытту».

Алексей Мороз, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, Читинский областьта призыв аайынча черӱде турган. 1941 јылдыҥ учында оныҥ јуучыл бӧлӱги озо Иркутск калага аткарылган, јаҥыдаҥ тӧзӧлгӧн кийнинде, Сталинградка келип, НКВД-ныҥ 10-чы адучы дивизиязына кирген.

1942 јылдыҥ куран айында Волгага ӧдӧргӧ јӱткӱген немецтиҥ баштапкы табарузын бойына албаты ополченецтерле кожо шак бу дивизия алынган. 56 кӱн улалган канду јуу-согуштарда 15 муҥ јуучылдаҥ јӱк ле 91 кижи эзен арткан. Ол тоодо Алексей Мороз – взводынаҥ јаҥыскан. Ондо бир де шырка болбогон.

Бу јуу-согуш учун сержант Мороз Кызыл Чолмонныҥ орденин алган. Чындап, бу кайралды ого Кремльде НКВД-ныҥ 10-чы адучы дивизиязыла туштажу ӧйинде «бастырасоюзтыҥ старостазы» М. И. Калинин табыштырган.

1943 јылдыҥ јайында А. Морозты ГУКР-дыҥ Москвадагы «СМЕРШ» деген баштапкы школына ӱредӱге ийгендер. Оны божодоло, польский јуучылдардыҥ кийимин кийген курсанттар белетенижин Рязаньда аҥылу курстар ӧдӱп улалткан. Текши ӱредӱ бир јыл кире ӧткӧн. Јӱк ле польский тилле куучындашкандар. Поляктардыҥ ла олордыҥ черӱзиниҥ чӱм-јаҥдарын ла кылык-јаҥын билип, темигип, контркайуныҥ эп-сӱмелерине ӱренген. Ӱредӱниҥ кийнинеҥ Алексей поручик Алексис Мороз деп «кубулып», польский черӱдӧӧн контркайуга аткарылган. Польский биригӱлердиҥ тоозында ол Украинаны, Белоруссияны, Кӱнчыгыш Пруссияны ӧткӧн, Польшаны ла Германияны јайымдаган.

Јуучыл јолыныҥ бу бӧлӱгин НКВД-ныҥ адучы дивизиядагы службазыла тӱҥдештирип, ветеран мынайда куучындаган: «Сталинградта ӧлӱмди кӧргӧн дӧ болзом, ӧштӱ кайда турганын ла оноҥ нени сакыырын билетем. Контркайуда иштеп тура дезе, кем ӧштӱ болгонын кезикте ылгап болбой туратам.

Эҥ ле коркымчылузы – кожо иштеген улусла темдектелген туштажулар кандый бир шылтактаҥ улам келишпей турза. Ол тушта «бу кижини гестаповецтер туткан болор бо?» эмезе «садынып ийди бе?» деген санаалар торт ло олјолоп турар. Эмди нени сакыыр – јакылтаныҥ бӱтпезин, јайымнаҥ айрыдарын, аттыртарын?»

Эҥ ле коркышту учурал – английский двойной агентти илезине чыгарганы. Алексис Мороз алаҥзыбай, онызына карманында ончо барын чыгарзын деп јакарган. Је ӧштӱ кенейте парабеллум чыгарып келеле, эки алтам кайра алтап, «Тур, колдорыҥ ӧрӧ кӧдӱр!» деп айткан. Је чекист спецшколдо ӱреткени аайынча бир де ӧйгӧ туктурылбай, ӧштӱниҥ колынаҥ пистолетти ушта согуп, шпионды арестовать эткен.

Јуучыл биографиязында база бир учурал јуучыл бӧлӱктеҥ мылтык-јепселдер јылыйып турган каналды табарыла колбулу. Серемји немецтердиҥ вербовать эдип алган польский офицерине тӱшкен. Мороз ол офицерди нени де сеспес эдип куучынга кийдирип, штабка кычырган. Кыпта резидент мылтык тузаланып, кыйыжарга умзанган, је ол ло јерде польский контркайучыларга ӧлтӱрткен.

Јеҥӱни Алексей Мороз Варшавада уткуган. Јууныҥ кийнинде Гданьскта иштеген. 1946 јылдыҥ учында СССР-дӧӧн кайра алдырткан ла удабай демобилизацияга барган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде «СМЕРШ» контркайуныҥ ишчилери јалтанбас службазыла советский јуучыл контркайуныҥ тӱӱкизине эҥ јаркынду ла мактулу бӱк бичиген.

Контркайу иштеген ӱч јылдыҥ туркунына бир де кайучыл садынбаган, ӧштӱге бакпаган. Олордыҥ ортозындӧӧн дӧ ӧштӱниҥ бир де агенти кирип болбогон.

Россияныҥ АР аайынча УФСБ-зыныҥ пресс-группазы (Россияныҥ ЦВО аайынча УФСБ-зыныҥ јетирӱлериле)