Алтайдын Чолмоны

Чыккан јерине керектӱ кижи

21.04.2023

Быјыл кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ Чаргы-Оозы јуртында Улу Јеҥӱниҥ байрамына учурлалган республикан ат јарыштар ӧдӧр. Јурт јеезениҥ байрамынаҥ башталган бу маргаандар ӱзӱлбей, јылдаҥ јылга элбеп ле ӧзӱп, аймакта јаҥжыкканында Чаргы-Оозындагы јурт јеезениҥ јааны Тамара АКАТЬЕВАНЫҤ ӱлӱзи јаан.

– Улу Јеҥӱниҥ байрамында ат јарыш ла ӧскӧ дӧ маргаандар ла ойындар ӧткӱрерин бис он јыл мынаҥ кайра баштаганыс. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Советский Союзтыҥ Геройы болгон нере-ат Кан-Оозы аймактыҥ беш кижизине адалган, олордоҥ тӧрт кижи: Жанибек Акатович Елеусов, Илья Захарович Шуклин, Кыдран Александрович Тугамбаев ле Сергей Васильевич Уфимцев Чаргы-Оозындагы јурт јеезеде, ол тоодо ӱч Герой Тураты јуртта чыккан-ӧскӧн улус. Оныҥ учун Улу Јеҥӱниҥ байрамы — бисте Тӧрӧли учун јӱрӱмин берген, јеҥӱ аларына јӧмӧгӧн јерлештеристи эзеткен, олор учун улу оморкодубыстыҥ байрамы – деп, Тамара Александровна Акатьева куучындайт. – Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Чаргы-Оозында ӧдӱп турган байрамысты айылдаш јаткан Ак-Јалаҥайдагы ла Моты-Оозындагы јурт јеезелер јӧмӧп, табынча ӧрӧ адалган ӱч јурт јеезениҥ јеринде ээчий-деечий ӧткӱрер боло берген. Ондо аймактыҥ ӧскӧ дӧ јурттарыныҥ улузы кӱӱнзеп туружып баштаган.

Онойдо, 2021 јылда Јеҥӱниҥ байрамына учурлап ӧткӱрген јарыштарда, улус акчазын кожуп, јеҥӱчилдерге јакшы сыйлар алган: эҥ узун јолго јарышта јеҥӱчилге – мотоцикл, 2-чи јер алган кижиге – јаан сооткыш, 3-чи јер учун – кийим јунар автомат-машина. Бу сыйлардыҥ бирӱзи Кырлыктагы јурт јеезениҥ јарышчызына келишкен. Је јеҥӱчил 1-кы јерди бистиҥ, Туратыныҥ, кижизи ала соккон. Былтыр Кан-Оозы аймакта ӧткӧн Эл-Ойында ат јарышта ла кӱреште 1-кы јерлерди, олор учун эҥ јаан эки сыйды – кӧлӱктерди – база бистиҥ јурт јеезениҥ эрлери алып чыкканын Слер билеригер бе?

Коронавирус оору јайылганыла колбой Улу Јеҥӱниҥ байрамын ӧткӱрер јаҥжыгуларыс ӱзӱктеле берген болгон. Бу байрамныҥ эҥ кӧрӱмјилӱ, сакылталу ла сӱӱген маргаанын аймактыҥ тӧс јуртына кӧчӱрер шӱӱлте чыккан. Је бис јӧпсинбегенис ле быјыл кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде республикан ат јарыштар бисте болоры јербойыныҥ улузына јаан сӱӱнчи…

Куучын айас. Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Кан-Оозы аймакта республикан ат јарыштар болоры озолодо темдектелип калган. Ол маргаандарды кайда ӧткӱрери јанынаҥ шӱӱжӱ јуун кандык айдыҥ 13-чи кӱнинде аймактыҥ башкартузында јурт јеезелердиҥ јаандарыныҥ ла спорт ло ат јарыш биригӱлердиҥ чыгартулу улузыныҥ турушканыла ӧткӧн. «Јаҥжыккан ла улус сакыган байрамысты буспазыбыс, республикан ат јарыштарды бистиҥ јерде ӧткӱректер» деп, Чаргы-Оозындагы јурт јеезениҥ јааны Тамара Акатьева ол јуунда айткан. Кӧдӱрези эрлер турушкан бу јуунда сок јаҥыс эпшиниҥ сӧзи јеҥип чыкканы, оны кӧп улус јӧмӧгӧни јурт јеезениҥ јааныныҥ тоомјызын керелейт.

Тамара Александровна Акатьева бу ла јурт јеезеде, Тураты јуртта, чыккан-ӧскӧн лӧ ӱренген, Чаргы-Оозындӧӧн кижиге барган, бала-барказы бу јерде чыдаган ла јуртаган кижи. Иштеер јолын ол мындагы колхозто бозулар кичееп баштаган, оноҥ колхозтыҥ башкартузыныҥ качызы, кадрлар бӧлӱгиниҥ јааны болуп иштеген. 1997 јылдаҥ ала тогус јылга јурттагы башкартуныҥ јааныныҥ ордынчызы ла 2006 јылдаҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире Чаргы-Оозындагы јурт јеезениҥ јааны болуп јат. Ол Кан-Оозы аймакта јурт јеезени башкарып эҥ узак иштеген кижи. Ӱредӱзин алза, баштапкы ӱредӱзи аайынча бухгалтер, оноҥ Гуманитар институтта бийик ӱредӱ алган.

Тамара Акатьеваныҥ айтканыла, јурт јеезеге аймактыҥ эҥ ыраак јаткан јурттары кирип јат. Оноҥ аймактыҥ тӧс јуртына јетире 90 км болзо, одоштой јаткан Алтайский крайдыҥ гран-кыйузына, Денисова пещера – Айулу Таш деген телекейлик јарлу тӱӱкилик керееске јетире 2 ле км. Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында, Алтай Республика тӧзӧлип турар ӧйлӧрдӧ, бу кереес кемниҥ болоры јанынаҥ блааштар ӧдӱп туратан.

Јурт јеезе анайда ок тергеебисте башка укту тургун улус чук јуртаган тӧзӧлмӧ болгоныла аҥылу: Каракол алтай, Тураты казах ла Чаргы-Оозы орус јурт деп чотолот. Је бу бодоштыра айдылганы, не дезе, адалган јурттардыҥ бала-барказы јаштаҥ ала најылажып, биле тӧзӧп, азыйдаҥ бери колылып калган. «Бистиҥ балдарыс кандый ла маргаандарда ла кӧрӱ-байрамдарда эҥ кеберкек ле танылу» – деп, ол оморкоп айдат.

Чаргы-Оозындагы јурт јеезеде јуртаган эл-јонныҥ текши тоозы – 1100 кижи. Эҥ ыраак јаткан эл-јоны ас алтай Каракол јуртта 160 кижи јуртайт, олордоҥ 110 кижи – јажы јаан улус. Је јурт ээлемде иштеген јеезедеги эҥ јаан ӧмӧликтер – «Нива» ла Исток» деген ООО-лор – шак Караколдо. Олордо Туратыныҥ да, Чаргы-Оозыныҥ да улузы иштеп јат. Бу ӧмӧликтерди агалу-ийиндӱ Маташевтер башкарат. «Бек ээлемдер, башкараачылары да быжу, иженчилӱ, иштеҥкей улус» – деп, Тамара Акатьева темдектейт.

Јурт јеезеге кирип турган ӱч јуртта школдор, клубтар, ФАП-тар иштеп јат. Кандый ла калыкка чӱм-јаҥын јаҥдаарында буудак јок, јӧмӧлтӧ эдилет. Чаргы-Оозында церкпе, Туратыда мечеть иштейт. Олорго јӱрӱп турган улус ас эмес эмтир.

– Бӱгӱн јурт јеезелердиҥ чыдулары ас. Је улус бастыра сурактарыла биске, эҥ јуук болгон јаҥга, келип јат, чыдубыс бар ба, јок по – аргабыс јеткенче ончозына болужадыс. Акча јӱк мында иштеген улустыҥ ишјалына, јурт јеезениҥ ижи токтоп калбазын деп, электроотты ла одыруны тӧлӧӧргӧ берилгениле актанып отурбазыҥ не – деп, Тамара Александровна айдат. – Бисте ончо јаан иштер јурттыҥ ӧзӱмин јӧмӧгӧн ӱлекерлерде турушканыныҥ шылтузында бӱткен. Темдектезе, јурттарыста Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга учурлалган кереестерде јазал иштер ӱлекерге чыгарган акчала эдилген. Герой болгон ӱч јерлежиске учурлаган јакшынак кереес Туратыда тӧҥ јерде турат, оны јазаар акчаны јурттыҥ улузы да, КФК-лар да кошкон. Кереестерди кичеерин школдор бойына алган.

Чаргы-Оозы ла Тураты јурттарда ончо тураларга суу ӧткӱрилген, бу иш база федерал программа киргениле бӱткен. 2015 јылда Чаргы-Оозында 1 км сууӧткӱш ӧткӱрериниҥ баазы 4 млн салковой болгон болзо, 2019 јылда Туратыда сууӧткӱшти тударыста, 1 км баазы 9 млн салковойго чыккан. Оныҥ учун бу јуртта 1,5 км сууӧткӱшти ӱлекер аайынча ӧткӱрип, база 2 километрди бойыстыҥ арга-кӱчисле 300 муҥ салковойго эткенис. Улустыҥ туралары ӱлекерле эткенинеҥ бир де коомой эмес суула јеткилделген. Караколдо улус сууны айылдарына бойлоры ӧткӱрет, јуртта јаткан улустыҥ тоозы ас болгоны учун программага кирерге кӱч.

Кандый ла программага кирерге ӱлекер документтерди, олорды јараткан экспертиза јӧптӧрди озолодо белетеер керек. Бу ас эмес акча керектӱ иш. Јурт јеезеде ончо ӱлекерлерди мен бойым белетеп баскам – деп, Тамара Александровна куучындайт.

2022 јылда Чаргы-Оозы јуртта Культураныҥ туразы «Јурттагы клуб» деген федерал программага кирип, јаҥырта јазалган. Бу ишке 17 млн салковой акча чыгарылган. Аймакта колхоз ӧйинде тудулган клубтардыҥ кӧп сабазы 1990-чы јылдарда, јаҥырта тӧзӧштиҥ ӧйлӧринде јайрадылып, иштебей барарда, Чаргы-Оозыныҥ клубы ондо иштеген Полина Александровна Антюфьеваныҥ шылтузында чачылбай-ӱрелбей арткан деп, Тамара Акатьева айдат. Бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерге јурт јеезениҥ јаанына Эл Курултайдыҥ депутады Григорий Пильтин ле Госдуманыҥ депутады болгон Родион Букачаков јаан јӧмӧлтӧзин јетирген эмтир.

Јуртта школ јаҥырта јазалган, келер јылда эмчиликтиҥ туразына капитальный ремонт эдери темдектелген.

– Јолдор јурт јеезелердиҥ јаантайын ӧҥзӱре сурагы болгон. Ого керектӱ документтерди мен озолодо белетегем, је эмдиги программаларга олор келишпей јат. Је бис Чаргы-Оозы јурттыҥ тӧс оромын асфальт-тап јазаганыс. Ончо јурттарыстыҥ оромдоры јарыткыштарлу. Келер јылда Алтайский крайдыҥ кыйузынаҥ — Денисово куй таштаҥ ала бистиҥ јурт јеезени ӧдӱп, Кан-Оозы јуртка јетире јолды «Јеткер јок ло чыҥдый јолдор» деген программа аайынча асфальт-тап јазаары темдектелет.

Бойыста эдетен јаан иштердиҥ тоозында – Туратыда јаҥы клубты тудары ла Советский Союзтыҥ Геройы Кыдран Тугамбаевтиҥ адыла адалган оромды асфальттап јазаары, эзенде оныҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгы толуп јат…

Аймакта Чаргы-Оозындагы јурт јеезе ого молјолгон ончо каландарды бӱткӱлинче јууп, ӧйинде табыштырган сок јаҥыс јеезе болуп јат. Электроот, суу ла ӧскӧ дӧ тӧлӧмирлер јанынаҥ улус тӧлӱлӱ болзо, оны јууры учун каруулу ишчилер јаргыга баштанардаҥ озо јурт јеезениҥ јаанына барары јаҥжыгып калган. «Тӧлӱни качан ла канайда тӧлӧӧри јанынаҥ бис эки јандай јӧптӧжип, керекти јаргыга јетирбей, аайына чыгарга болужадыс» – деп, Тамара Александровна айдат.

Кижиниҥ, јурттыҥ јадын-јӱрӱминде ончо неме сананганыла, амадаганыла болбой јат. Таҥынаҥ башка бир јурт јеезеде аргалу-чакту јадын-јӱрӱмди тӧзӧӧр арга јок, айдарда, једикпес-тутактар бу да јерде толтыра. «Јашӧскӱрим јуртта артпай турганы – эҥ ӧҥзӱре сурак. Чаргы-Оозыныҥ участковый эмчилигин эзенде чыныктап јазаарга турубыс, је ондо иштеер врач јок. Туратыныҥ ФАП-ына специалист керек. Ӱредӱчилер де једишпей јат. Специалисттерди јадар јерле јеткилдеериниҥ сурагы курч турат, ӱзеери ас ишјалду ишти улус кӱӱнзебей јат» – деп, јурт јеезениҥ јааныныҥ бу айтканын јурттарда иштеген кӧп башкараачылар јӧмӧӧр болор.

«Кайда чыккан, ондо керектӱ болуп калган» – деп, Тамара Александровна бойы керегинде кӱлӱмјилӱ айдат. Сананзаҥ, тӧрӧл јериниҥ, албаты-јоныныҥ тузазына иштеер улус база јайалып јат. Олорго јонына керектӱ деп сананган ижин ончо арга-кӱчин ле эбин таап бӱдӱрип ийгенинеҥ јаан сӱӱнчи јок. Тӱгенбес амыры јок ижи де – бӱдӱретен база бир амаду, ажатан база бир ажу. Тамара Александровна Акатьева шак мындый улустыҥ бирӱзи.

Светлана Кыдыева