Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Кайда чыккам, анда ла керектӱ болуп калгам…»

21.04.2023

Кӧксуу-Оозы аймакта Амырдыҥ јурт јеезезин узак јылдарга улай Владимир ДОЛГИХ башкарат.

Владимир Михайлович Абай јуртта чыккан. Амырдыҥ орто ӱредӱлӱ школын божоткон кийни-неҥ Горно-Алтайскта педагогический институттыҥ физико-математический бӧлӱгинде ӱренген. 1980 јылда ӱредӱни једимдӱ тӱгезип, Амырдыҥ школына математиканыҥ ла физиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеерге аткарылган. Бир јылдаҥ јиит уулды школдыҥ директорына тургускандар. Бу јамыда ол беш јыл иштеген. 27-28 јаштуда Амырдыҥ јуртсовединиҥ председателине тудулган. Ороондо јайрадылыштыҥ ӧйи болуп, коммерция, бизнес деген немелер башталарда, ол он ӱч јылдыҥ туркунына садуда иштеген. Ол ло јылдарда крестьян-фермер ээлем тӧзӧгӧн. 2005 јылда јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарына талдаштар ӧдӧрдӧ, нӧкӧрлӧри «јурттыҥ јааныныҥ јамызына кандидатураҥды тургус» деген шӱӱлте эткен. 2005 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 16-чы кӱнинде ӧткӧн талдаштарда јеҥӱ алган. Оноҥ ло бери бу јамыда иштейт.

Владимир Михайловичтиҥ айтканыла, Амырдыҥ јурт јеезезине тӧрт јурт кирет: Абай, Амыр, Јӱстыт ла Красноярка. Јадып турган эл-јоныныҥ текши тоозы, регистрация аайынча, 1729 кижи, чын ла јуртап тургандар — 1504 кижи. Кӧп улус «Амурский» СПК-да иштеген. Эмди анда ишчилердиҥ тоозы астадылат. Јурт јеезеде социальный объекттер бар. Краснояркадаҥ ӧскӧ јурттарда школдор, садиктер, клубтар бар. Амырда участковый эмчилик ле амбулатория, Абай ла Јӱстыт јурттарда ФАП-тар бар.

Амырдыҥ јурт јеезезинде МФЦ, аптека, садуныҥ предприятиелери, КФХ-лар бар. Улус мал-аш ӧскӱрет, 16 ээлем иштейт. 2023 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине јетире кӧргӱзӱлерле, соок тумчукту малдыҥ тоозы калганчы беш јылдыҥ туркунына бир ле кеминде турат. Койдыйы база андый, јылкы малдыҥ тоозы 300 тынга кӧптӧгӧн лӧ кайда да ӱч муҥга јеткен.

Курч сурактар кайда ла бар. Амырдыҥ јурт јеезезинде ол јогынаҥ канай болзын. Је јаан ченемелдӱ башкараачы јурт јеезениҥ администрациязыныҥ ишчилериле андый сурактардыҥ аайына чыгарга албаданат. Эл-јон до олорго јӧмӧжип ийет.

— Республикан башкаруныҥ јакылтазыла биске ӧткӧн јылдыҥ кӱзинде «Сагышту стадион» деп јазал алылган. Республикада андый јазалдар Горно-Алтайскта, Чаргыда, Манјӱректе, Кош-Агашта бар болор керек. Эмди ол јазалды тургузарына белетеништӱ иш ӧткӱредис. Оныҥ баазы 20 млн салковойго јуук. Ого мини-футбол ойноорына керектӱ искусственный јалаҥ, ол јалаҥды эбире јӱгӱрер јолдор, бир јанында баскетбол, волейбол ойноор площадка, анайда ок воркаутла тазыктырынарына керектӱ тренажерлор ло 100 кижи отуратан трибуналар кирет — деп, Владимир Долгих оморкогон айасту айдат.

Оныҥ темдектегениле, Амыр-дыҥ јурт јеезезинде спортсӱӱчилер кӧп. Владимир Михайловичтиҥ отурган кыбында турган шкафта кӧп тоолу кубоктор мынызын јакшы керелейт. Башкараачыныҥ айтканыла болзо, кубоктордыҥ јарымызы «Амурский» СПК-ныҥ конторазында тургузылган. Јурт јеезе јыл туркунына 21-23 спорт маргаан ӧткӱрет. Аймак кеминде ӧдӱп турган маргаандардыҥ јаантайынгы туружаачылары, јеҥӱчилдери ле призерлоры. Футбол, волейбол, полиатлон болзын, кыйалтазы јоктоҥ туружадылар.

Мындагы городошниктердиҥ командазы спорттыҥ бу бӱдӱмиле республика ичинде эҥ талдама команда болот. Бу команданыҥ турчыларынаҥ эҥ оогожы 70 јашту, эҥ јаанына 75 јаш. В. Ф. Плешков, Н. П. Бердюнов, В. М. Кундин ле оноҥ до ӧскӧлӧри ӧткӧн јылда городошный спортло республика ичинде ӧткӧн 17 маргаанды ойноп алгандар.

Олор спорттыҥ бу бӱдӱмин тыҥ сӱӱйт, оныла јӱрет деп айдарга јараар.

Былтыр Абайда республикан маргаан база ӧткӱрилген. Полиатлондо Н. И. Подгорбунская, јаантайын бийик једимдерге једет. ДЮСШ-да тазыктыраачы М. В. Кундинаныҥ волейболисттери маргаандардаҥ куру јанбайт. Кӱрешле тазыктыраачы Е. И. Сульянов јакшы иштейт. Тоолу кӱн кайра Кӧксуу-Оозында Јылгайак байрам ӧткӧн. Анда тӧрт уул јакшы кӱрешкен — бирӱзи баштапкы, экӱзи экинчи ле база бирӱзи ӱчинчи јерлер алган эмтир. Владимир Долгихтиҥ спортчы јерлештериниҥ једимдериле оморкоп, спортты јаантайын јӧмӧп турганы иле сезилип турды.

Бӱгӱн кажы ла јурт јеезениҥ бюджеди бастыра бар сурактардыҥ аайына чыгарга јетпей турганы јарт. Владимир Михайлович 2006-2008 јылдарда јурт јеезениҥ јааны болуп иштеп турарда, беш миллион бюджеттеҥ 700-800 муҥын јурттыҥ улузыныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарына, эптӱ эдерине аткаратан. Оныҥ айтканыла, ол тушта чыдулар эмеш башка болгон. Анайып, бастыра јурттарда суула јеткилдеер объект-тер тудулган. Оромдордо јарыткыштар тургузылган, јолдор јазалатан. «Ол тушта аймактыҥ тӧс јуртында јарыткыштар тургузылгалак болгон, бис дезе 130 јарыткышты тургузып ийгенис» — деп, Долгих айтты.

— Эмди бюджет сегис миллион салковойго јуук. Ол ӧйлӧрдӧ бир тонна кӧмӱрдиҥ баазы 600-700 салковой болордо, эмди 7,5 муҥ салковойго садып аларга келижет. Баалардыҥ коркышту бийиктегени биске јарамыкту иштеерге бербейт.

Чыдулар керегинде айдар болзо, 2006 јылда бис јаҥы јӧптӧлгӧн 131-чи федерал јасак аайынча иштеп баштаганыс. Ол ӧйдӧҥ бери ол јасакка кайда да 200 кире тӱзедӱ кийдирилген. Биске иштеерге тузалу, керектӱ болгодый чыдулар айрылат. Ол ло сӱрее-чӧпти таштаар јерлер керегинде айтса, јурттаҥ ыраак јокто турган свалканы кӧргӧн болбойор. 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јаҥы федерал јасак ийдезин алынган. Анайып свалкалар аймак кемине табыштырылган. Сӱрее-чӧпти јуунадар, чыгара тартар организация јурттарла айда бир катап ӧдӱп, сӱрее-чӧпти јуунадат. Лицензиялу свалка Кӧксуу-Оозы јуртта турат. 2020 јылга јетире бис сӱрее-чӧпти бойлорыс ла јуунадатаныс, свалка да эмдигизи ошкош айалгада болбогон. Ол тушта бу иштерге субсидия акча берилетен. Ол курч сурак болуп јат.

Школдор бастыразы јакшы айалгада. 2018 јылда Амырдыҥ школында капитальный јазал иштер ӧткӱргенис. Ӧткӧн јылда Абай јурттыҥ школында ремонт ӧткӱрип, спортзал тутканыс. Ол учун тергеениҥ башчызы Олег Хорохординге, башкаруга быйаныс айдадыс. Культураныҥ учреждениелери технический айалгазыла эмеш соҥдойт — деп, јурт јеезениҥ јааны куучындады.

Јашӧскӱрим бар, је калганчы јылдарда туура јерлердӧӧн баргылап јат. Кадрлар једишпейт. Эмди ле јурт јеезениҥ администрациязына программист, бухгалтер, тискинчи керек эмтир. Чек табылбайт, келип иштеер кӱӱндӱ улус јок.

Амырдыҥ јурт јеезези майдыҥ јууктап келген байрамдарын јаҥ-жыкканы аайынча бийик кеминде ӧткӱрерге белен. Јеҥӱниҥ кӱнин ӧткӱрерге обелиск эмезе мемориал кажы ла јуртта бар. Оноҥ болгой полевой кухня да бар.

Владимир Михайловичтиҥ бу јамыда чыдуларыныҥ ӧйи быјыл сыгын айда тӱгенер. Оноҥ ары иштеер бе, јок по, эм тургуза чокум јӧп албаган. Кандый да болзо, эдип салганы кӧп. Оныҥ айтканыла, кайда чыккан, анда ла керектӱ болуп калган.

Кырчын ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина