Ӧктӧм јӱректӱ башкараачы

21.04.2023

Улаган аймактыҥ Чибит јурты Чуйдыҥ узун јолыныҥ кырында турат. Јаҥы туралар тудулып, јурт јаранат. Јербойыныҥ эл-јоны мал-аш азырап, бала-барка чыдадып, ичкери ӧзӱп, тӱӱкизин улалтат. Биске, айылчы болуп келген «чолмончыларга», эҥ ле озо јурттыҥ ичи ару-чек болгоны кӧскӧ илинди. Чӧйилген оромдордо анда-мында балдардыҥ каткызы… Солун јуртта улус кандый јаткан деп угарга, јурт јеезениҥ јааны Александр Хряковло тушташтыс.

Александр Сергеевич керегинде айдар болзо, ол 2021 јылда ӧткӧн талдаштарда «Единая Россия» партиянаҥ туружып, јурт јеезениҥ јаанына тудулган. Мынаҥ озо спорт аайынча методист болуп иштеген. Јурттыҥ сурактарын јакшы билер јиит башкараачы эҥ ле озо эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырар амаду тургузат.

— Элдеҥ ле озо таныжып ийели?

— Чыккан јерим Кемеровский областьта Тапки кала, ӧскӧн јерим Чибит јурт. Мында ла школды ӱренип божотком. Билелӱ, эки баланыҥ адазы. Эш-барааным Акташтагы республикан психоневрологический интернатта иштейт. Эки јыл кайра талдаштарда туружып, јурт јеезениҥ јаанына ӧткӧм. Текши тӧрт кижи турушканыс. Јерлештерим меге јаан бӱдӱмји эткени каруулу, оныҥ учун тургускан амадуларымды јӱрӱмде бӱдӱрерге чырмайадым.

— Јурттыҥ сурактарынаҥ эҥ ле курч деп кандый сурактарды аҥылап јадыгар?

— Бистиҥ јуртта эл-јон мал-аштыҥ шылтузыла азыранат. Кыш ӧйинде турлуларда, јастаҥ ала туризмде иштейт. Калганчы ӧйлӧрдӧ таҥынаҥ улус турбазалар тудуп баштаган. Чуйдыҥ јолыла ӧдӱп, турачактардыҥ кӧптӧгӧнин бойыгар да кӧрӱп јадыгар. Акча иштеп алар арга јӱк ле туризмнеҥ деп бодойдым.

Јуртта фельдшерско-акушерский пункт бар. Анда ӱч кижи иштейт. Текши ӱредӱлӱ школдо јӱске јуук бала ӱренип јат. Школдыҥ туразыныҥ эки кыбында балдардыҥ сады. Балдар бир кыпта ойнойт, ажанат, јӱзӱн-башка таскамал иш бӱдӱрет. Экинчи кыпта — уйуктаар кып. Садиктиҥ туразы кӱйӱп калган, оныҥ учун школдыҥ туразына коштондырарга келишкен. Тургуза ӧйдӧ јаҥы тура тудары јанынаҥ суракла иштейдис.

Анайда ок Культураныҥ байзыҥы јанынаҥ сурак курч турат. Оныҥ туразы 2003 јылда јерсилкиништеҥ улам јемирилген. Оноҥ ло бери бисте клуб јок. Клубтыҥ ишчилери почтаныҥ туразындагы бир кичинек кыпта иштегилейт. Јанында кыпта – библиотека, коштойында јииттерле иштеер бӧлӱк.

Балдардыҥ садыныҥ туразы ла Культураныҥ байзыҥы — јурттыҥ эҥ ле курч сурактары. Канча-канча онјылдыктарга улалган «оору» сурактар јӱрӱмде качан бӱдер јарты јок. Јӱк ле келер јылда Культураныҥ байзыҥын тударыныҥ ӱлекери кӧрӱ-конкурстарда туружып, јеҥӱ алза, тудулып башталар. Је тургуза ӧйдӧ јартын айдып болбозым.

— Тургуза ӧйдӧ культуралык ууламјылу керек-јарактар кайда ӧдӱп јат?

— Ол ло јерсилкинишке алдырткан байзыҥныҥ јанында амыраар парк бар. Ол биске площадь аайлу. Ончо байрамдарды анда ӧткӱредис. Јашӧскӱримге дискотекалар, соот эҥирлер ӧрӧги айдылган кичинек кыпта ӧткӱрилет. Школдо јаан спортзал бар, је анда јурттыҥ эл-јонына јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧткӱрерге јарабас.

— Јуртта ичер суула јеткилдеери, сӱрее-чӧп тӧгӧри аайынча айалга кандый?

— Ичер суу аайынча комудал јок. Оромдордо колонкалар иштейт. Сӱрее-чӧп аайынча база сурак чыкпайт. Јаскыда эл-јон субботникке чыгып, јуртыбысты ӧмӧ-јӧмӧ арутап аладыс. Ончо јуулган сӱрее-чӧпти Акташтагы полигонго апарадыс. Кара-суунаҥ (орустап айтса, Арык) ала Чибит сууны јакалай арутайдыс. Агын суубыс ару, јай ӧйинде улус оныла маала-ажын сугарып тузаланат. Сӱрее-чӧпти таҥынаҥ улус бойлоры тӧгӧт, кем де ары-бери чачпайт. Јурттыҥ ичинде контейнерлер тургузарга сананганыс, је эл-јон јуундажып, керек јок деп шӱӱлтеге келген. Нениҥ учун дезе ол контейнерлердеҥ сӱрее-чӧп там ла кӧптӧӧр, таркаар, ийттер чогулар.

— Чындап, калганчы ӧйдӧ јошкын ийттер кӧптӧгӧн, улуска да табару эткен учуралдар бар. Слерде бу сурак база кӧдӱрилет пе?

— Јошкын ийттер кӧп, удабастаҥ ла мал-аш тудуп баштаар. Оныҥ учун ийттерин буулазын деп, јурт администрация ээлериле куучын ӧткӱрет. Је ајару јок ийттердиҥ тоозы тӱҥей ле астабайт. Олорды тудуп табыштырар јер јок. Ийттерди тудар бисте јаҥ да јок. Бу суракты чечерге, бюджетке акча база чыгарылбайт.

— База кандый суракка ајару эткедий?

— Јуртка кирип јатсагар, јаан кӱр бар. Ол кӱрди былтыр кӱскиде РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады Р. В. Птицын тургустырткан. Ол јуучыл, понтонный дейтен кӱр. Оны качан да болзо јуунадып, апарар арга бар. Азыйгы кӱр јемирилген, је јаҥызын тудары јанынаҥ сурак база ла кыймык јок турат. Ол кӱр «Горно-Алтайавтодорго» кирет, бистеҥ камааны јок. Р. В. Птицын бу сурактыҥ аайына чыгар деп иженедис.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады А. А. Заргумаров футбол ойноорыныҥ јерин тударына депутатский бир миллион акчазын берген. Амыраар парктыҥ јанында јер белетеп јадыс. Анда футбол ойноорыныҥ јалаҥы болор. Ӱлекердиҥ текши баазы 1 500 муҥ салковой. Ол јалаҥды бойыстыҥ ла арга-кӱчисле, јурттыҥ эл-јоныла ӧмӧ-јӧмӧ тударыс. Је тӱҥей ле акчабыс јетпей јат, канай-канай келиштирерис ле. Јуртта болчомдордыҥ ойноор, јииттердиҥ спортло тазыктырынар аҥылу јерлери јок. Оныҥ учун бу јалаҥ биске сӱрекей керектӱ.

— Јиит билелерге тӧрӧл јуртынаҥ туура барбай, мында ла јуртазын деп јилбиркедиштӱ иштер ӧдӱп ле турган болбой?

— Јиит билелерге тура тударына јерлерди кыйалтазы јогынаҥ бередис. Је оогош болчомдорго балдардыҥ садына јӱрерге јерлер једишпейт. Јииттердиҥ кӧп сабазы тӱндӱк јаар иштеп барган. Јурт јериндеги јашӧскӱрим туризмле иштейт.

Бистиҥ јурттаҥ кезиктей мобилизацияла аҥылу јуучыл операцияга барган бир кижи бар. Анайда ок контрактла черӱчил служба ӧдӱп турган јуучылдар бар.
Ӧдӱп јаткан бу коркышту керекле колбой бис јерлештерле гуманитар болуш јууп, керектӱ не-немелер аларына акча чогорында эрчимдӱ туружадыс. Јурттыҥ улузы бу јаан керектеҥ тууразында артпай турганы оморкодулу.

Удабастаҥ ла Јеҥӱниҥ кӱнин темдектеерис. Улу јуу ӧйинде эш-бараанын јылыйткан јаан јашту ӧрӧкӧн Варвара Никитична Самаева јуртайт. Бу учурлу байрамга ажындыра белетенедис, бийик кеминде ӧткӱрерге чырмайадыс.

— Эрмек-куучыныгар учун быйан, ижигер једимдӱ болзын, албатыгар амыр-энчӱ јатсын.

Хамида ТАДИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина