«Мындый улусла кандый ла уур-кӱчтерди ӧдӱп чыгарыс!..»

21.04.2023

Мерген ЧИЧКАНОВ Шабалинниҥ јурт јеезезиниҥ јааныныҥ јамызында 2018 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала иштеп баштаган. Оныла ӧткӧн эрмек-куучынды јарлайдыс.

— Мерген Николаевич, башкараачы ишке келгенеердеҥ ала кандый иштер эдип салар арга болды?

— Је озо ло бистиҥ јурт јеезеге Шабалиннеҥ ӧскӧ Мыйту јурт база кирип турганын айдайын. Эки јуртта алты муҥга јуук кижи јуртайт. Эки школ, алты садик, ДЮСШ, балдардыҥ кӱӱлик школы, эмчилик бастыра ла јонјӱрӱмдик объекттер бар. Школдо текши тооло 1100-теҥ кӧп бала ӱренет. Олордыҥ кезиги интернатта јадат. 131-чи федерал јасак аайынча эҥ јаан амаду — ол јурт јеезениҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырары, ого керектӱ айалгаларды тӧзӧӧри. Орустап айткажын — благоустройство. Оноҥ улусла јеткер болдыртпазын јеткилдеери болуп јат.

2018 јылдаҥ ала «Формирование комфортной городской среды» деген программага кирип баштаганыс. 2019 јылда балдардыҥ спорт площадказын тутканыс. 2020 јылда Мактыҥ галереязын, Јуучылдардыҥ скверин јазаганыс. «Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» деген программага кирип, культураныҥ паркын јазадыс. Бу ишти эдерге јаан болужын АР-дыҥ јурт ээлем министерствозы јетирген. Анайда ок республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозыла јакшы иштейдис.

2021 јылда ӧрӧ адалган программаларга кирбегенис. 2022 јылда бис «Формирование комфортной городской среды» программала Шабалин јурттыҥ кирижинде стеланы јазаганыс. Эмди ӱредӱге, черӱге барып јаткан јииттерис, айыл-јурт тӧзӧп јаткандар ол стелага келип, фотојурукка тӱжет. Анда туристтер де токтойт. 2023 јылда ол ло программала јурттыҥ ӧрӧ јанында Черногорье деген јерде балдардыҥ спортивный площадказын тударыс. Бу ишти ӧткӱретен подрядчик чокумдалып калган. Тудум иштерди удабастаҥ ла баштаар.

131-чи федерал јасак аайынча јолдор учун аймак каруулу болзо до, бис 2019, 2020, 2022 јылдарда бу молјуларды бойыска алынып, јолдорды јазаганыс. Арткан јолдорды 2023-2024 јылдарда аймактыҥ болужыла јазап саларыс деп бодойдым. Покатайка деген јаҥы микрорайон бар, андагы беш кире оромдо јолдор јок. Оныҥ учун јолдор јазар деген амаду тургузып алганыс.

Оромдорды јарыдарына база јаан ајару эткенис. Эмди бастыра бар оромдордыҥ јарымызынаҥ кӧбизинде јарыткыштар тургузылган. Бу ууламјыда кӧп неме «МРСК Сибири» ПАО-доҥ камаанду. Не дезе, энергетиктерле кожо иштеерге коркышту кӱч. Јеткилдештери де баалу, улуска да кӱч. Ол ло технический јанынаҥ колбоноры аайынча комудалдар болот. Чаргыда РЭС-тиҥ башкараачылары ай ла сайын солынат. Электролиниялардыҥ чирип калган тӧҥӧштӧри база кӧп. Электриктердиҥ кажызына ла айдадыс, кӧргӱзедис. Мыйтуда бир оромныҥ ичинде турган тӧҥӧштӧр бастыра чирип калган. Электриктерле куучындажып ла јадыс, эдер керек деп.

— Шабалин јурт быјыл 190 јылдыгын темдектеер эмес пе?

— Эйе, быјыл Шабалин јуртка 190 јыл. Бу юбилейди ӧткӱретен тӧзӧмӧл комитет тӧзӧлгӧн. 190 јылдыкка учурлай куран айдыҥ 23-25 кӱндеринде кӧп тоолу јаан керек-јарактар ӧткӱрерис. Оныҥ тоозында јурттыҥ Кӱндӱниҥ доскозыныҥ ачылтазы, јарымка, кӧрӱлер, ат јарыш ӧдӧр. Ат јарыш Шабалинниҥ 190 јылдыгына ла Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ 90 јылдыгына учурлалар. Былтыр ипподром белетегенис. Эмди оны јазаптыра јазайла, бу ла кӱндерде ат јарышла республиканыҥ ачык первенствозын ӧткӱрерис. Јурттыҥ юбилейине учурлалган арт-объекттиҥ ачылтазы база болор. Бу юбилейлердиҥ байрамдык керек-јарактарын бийик кеминде ӧткӱрерге белетенедис.

— Јуртта кандый курч сурактар бар?

— Шабалин аймакта јуучыл комиссариат јок. Майма, Чамал ла Шабалин аймактар Майманыҥ јуучыл комиссариадына кирет. Бисте дезе бу сурактарла иштеер бир ле специалист бар — Агафья Ивановна Чучинашева. Бу кижи јакшы иштеп турган да болзо, је јуучыл комиссариат јогынаҥ кӱч. Ол ло кезиктей мобилизацияны бистиҥ специалисттер ӧткӱрген. Биске тооломды аткаргылаган, бис ол аайынча иштегенис. Улус оны оҥдобой, ол тооломды бис тургузып јадыс деп сананган. Ачыныш та болгон. Је ол ишти јакшы ӧткӱргенис. Ол учун Агафья Ивановнага јаан быйан айдадым.

Шабалин јурттаҥ СВО-до тӧрт уул божоп калды. Олорды экелип, мӧҥкӱзин кӧдӱреринде болушканыс. Јурттаҥ канча кире кижини апарган, кемизи де мойнобой барган. Уулдар јуучыл молјузын јакшы бӱдӱрет деп, командирлери де айдыжат. Уулдарга јаан быйан айдар керек. 9 майда бу божогон тӧрт уулдыҥ фотојуруктары Ӱргӱлјик полкто болор деп иженедим.

1960 јылдарда јуртта 560 кире терек отургызылган. Бу кире ӧйдиҥ бажында ол агаштар чирип, тыҥ салкын болгондо, сынып туратан. 250 теректи јыгып салганыс. Артканын база арайынаҥ јыгар керек. Ордына ӧскӧ агаштар отургызар деп сананадыс. Је отургызар дезес, база бир сурак чыгып келет — улус мал-ажын бош салып турганы. Улус ол ло уйларын уй кабыраачыга табыштырбайт. Баштап тарый уйлар кабырар улус табылбайтан. Оноҥ социальный контракт ажыра эки кижиге ишјал тӧлӧп, кабыртып баштаганыс. Улус јаҥжыкканы ла аайынча мал-ажын чеденинеҥ ле чыгарып ийет. Бу мал-аш јолдорго чыгат, тӧс оромдорло базат. Бу айда база ла сходтор ӧткӱрерис, ойто ло улуска айдарыс, јартаарыс.

Биркалар керегинде база айдар керек деп сананадым. Анда бичилген номерлерле байа малдыҥ ээзин таппазыҥ. Бис ветстанцияга да телефон согодыс — мындый номерлӱ мал јӱрӱ дезеҥ, андый номер јок дежер. А биркада дезе ол номер бичилген. Айса болзо, регистрировать этпей турган. Кемниҥ малы деп, кем де оҥдобой јат. Шиҥжӱ ӧткӱрер органдар байа мал-ашты фотојурукка согот, бис согодыс, полиция согот, Роспотребшиҥжӱ фотојурукка согот. Оноҥ бастыразы биске экелет. Бис дезе отказной материалдар бичийдис. Уй-мал кемниҥ болгонын табып та болбойдыс.

База бир јаан сурак — ол јошкын ийттер. Бу суракла колбой јартамалду буклеттер де чыгарып ӱледис, кезедӱлер де эттис, ийттереерди бош салбагар деп. Аймакка јыл туркунына кайда да 70 ийтке деп акча чыгарылат. Бу јылдыҥ баштапкы кварталында јаҥыс ла Шабалин јуртта 25 ийтти тудуп алдыс. Эмди јылдыҥ учына јетире аймак ичинде јӱк 45 ийт тудар керек болор. Байа ийттер каладаҥ ойто чипированный келип јат. Оноҥ оромдорло ойто сары биркаларлу маҥтагылайт. Ол та кандый андый јасак?

Јуртта јаҥы школ тудулып јадала, токтоп калды. Оны коомой подрядчик ойноп алган болгон. Эмди ол јаан стройка токтозо, коомой болор. Ол стадионныҥ јеринде тудулат. Алдында аймактыҥ јааны болгон Э. Б. Сарбашевле стадионды јалаҥда тудар деп куучындашканыс. Эмди оныҥ проектно-сметный документациязын јазаар керек. Јазайла, федерал программага кирерис. Эм тургуза стадион јок арттыс. Јуртта спортло тазыктырынып турган улус бар, ол ло тӱндӱк базытла базып баштаган јаан јаштуларыс кӧптӧди. Мынаҥ озо олор стадиондо ла јакшы базып алатан. Эмди анда стройплощадка болуп калды. Стадион тудары јурт јеезениҥ эҥ јаан амадуларыныҥ бирӱзи болор.
Шабалинге ӧскӧ тергеелердеҥ јаан акчалу улус келип, јерлер алып баштады. Улус јерлерин, кӧп сабазында паевый јерлерин садып баштаган. Эмди ол јаан акчалу улус турбазалар тудадыс деп јат. Ол јуртээлем учурлу јерлерди рекреацияныҥ јерлерине кӧчӱрзин деп айдат. Тургуза ӧйгӧ јетире Москвадаҥ бир кижи Мыйтуда кайда да 30 гектар јерди садып алган. Барнаулдыҥ улузы Шабалин ле Јекјийектиҥ ортозынаҥ јаан јерлер садып алган. Олор анда «коттеджтер тударыс» дежет. Мыйтуныҥ ла Шабалинниҥ ортозында федерал јолдыҥ јанында јерди Новосибирсктиҥ кижизи садып алган. Ол јерлерди казна эмес, улус таҥынаҥ бойлорыныҥ ла јерлерин садып баштаган. Сходтордо јартайдыс, бойлороор ло сададар, кийнинде ачынышпагар деп. Оноҥ ары айалга кандый болор билер арга јок. Ол акчалу улус садып алган јерлерин айландыра чедендеген кийнинде, арткан улустыҥ уй-малына канай кӧргӱлеерин кем де билбес.

Курч сурактар кӧп болгонын айттым. Је олордыҥ аайына чыгарга иштеерис. Карын, Эл Курултайдыҥ јааны Артур Павлович Кохоев, депутадыс Наталья Михайловна Екеева биске болужын јетирип ле јат. Јурт ээлемниҥ ле тергеелик ӧзӱмниҥ министерстволорыла јакшы иштейдис. Аймактыҥ јаандарыла мынаҥ да ары ӧмӧ-јӧмӧ иштеерис деп иженедим.

Аймактыҥ эл-јоныныҥ тал-ортозы Шабалин јуртта јадып турарда, јуртты јарандырар ла керек. Клубты јазаар, јаҥы школды тудала, эскизин јаҥыртар керек. Мыйтуда спортивный площадка тударыс. Кирелтелерис алты миллион салковой кире болот. Оноҥ ӧскӧ аймактыҥ ла республиканыҥ дотацияларын аладыс, федерал программаларда туружадыс. Јуртта производство ачып турган јерлештеристи јӧмӧйдис, мынаҥ да ары јӧмӧӧрис.

Шабалинниҥ јурт јеезезиниҥ албаты-јоны иштеҥкей ле нак. Аҥылу јуучыл операция мыны база катап кереледи. Улус јуучылдарыска акча јууйт, сеткалар белетеп, ӱспекчиндер јазайт. Аргачыларыс јаантайын болужат. Ольга Васильевна Идубалина чыгарып турган аш-курсагын СВО-ныҥ јериндӧӧн канча катап аткарды. Ол кижи аргачылардаҥ группа тӧзӧп алган. Анайып, јерлеш јуучылдарыс нени-нени сураза, тӱрген-тӱкей акчадаҥ јууп, керектӱ немени алала аткарадылар. Олорго јаан быйан айдар керек. Мындый улусла кандый ла уур-кӱчтерди ӧдӱп чыгарыс!

Кырчын ЯШЕВ
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина