Алтайдын Чолмоны

Кандый мыйлар јӱрди не?

25.04.2023

Майма, Шабалин аймактардыҥ Чуйдыҥ јолын јакалай јаткан јурттарын ондор-јӱстер катап кӧлӱктӱ, автобусту ӧдӱп јадала, «мында кандый улус јадат не?», «јаан јол јуртты кечире болордо, табышту, эби јок болбайсын», «бу јурттыҥ бажында турган автобус не керектӱ?», «кандый јараш тудум!?» деп сананып, чадыр айылдар чоттоп, эскирген болчок тураларды карамдап кӧрӱп туратам…

Кӧп тоолу бу сурактардыҥ бир кезигине бу ла јуукта каруулар аларга јакшы учурал келишкен. Баштапкы ла катап Шабалин аймактыҥ Мыйту јуртын ӧткӱре ӧтпӧй, ортозындагы кӱрдиҥ кийнинеҥ ондо турган серкпе ле чадыр јаар бурып ийдим.

Анда-мында јабынтызы јок тӧрт стене туралар туру. Серкпениҥ каалгазы сомокту. Карын, одоштой турган айылдыҥ тыштында сабатту эпши базып јӱрӱ. Орустап јакшылажып, сурагымды сурадым. Јууктада базып келерде, кӧрзӧм – чырайы орус эмес. «Слер алтай ба?» дезем, су-алтайлап «эйе, мен алтай» деди.

Мария Михайловна Кузьмина, кыс ӧбӧкӧзиле Такашева, чыккан-ӧскӧн јериле Эликманар (эмдиги Чамал) аймактагы Айулу јурттаҥ эмтир. Чокумдап айткажын, оноҥ бир эмеш ӧрӧ турган Айулу-Бажы деп эмди јоголып калган јердеҥ. Горно-Алтайскта педагогикалык институтты божодоло, Шабалин аймакка иштеп келген. Беш-Ӧзӧктӧ орус ла алтай тилдер ӱредип, ӱч јыл иштеген, оноҥ Шабалинге кӧчӱп, ондогы школдо тӧрт јыл иштеген кийнинде Мария Михайловнаны аймактыҥ ӱредӱлик бӧлӱгине кычыргандар. Ондо ол 2003 јылга јетире ӱредӱлик аайынча инспектор болгон.

Ол ло 2003 јылдыҥ јаҥар айында аймактыҥ јааны Анатолий Бакумович Соколов оны Мыйту јуртта постсоветтиҥ председатели эдип аткарган. 2006 јылга јетире иштеп ийерде, постсоветти јабып, ойто Шабалинге кӧчӱргендер. М. Кузьмина, пенсияда кижи, школдо ӱзеери ӱредӱчи болуп, айылда ӱредӱ ӧткӱрип артып калган. Онойып ол бу ла 2019 јылга јетире иштеген.

«Ада-энем алтай, колхозчы улус, биледе бис ӱч бала. Эјем Раиса Кортина калада јуртайт, карындажыс Оносто јадат. Мыйтуда јатканым 20 јылдаҥ ажа берди. Мында орус, алтай уктулар јуртайт. Мендий јаандары алтай тилиле куучындажат, је јииттер ортодо тӧрӧл тилиле айалга коомой деп чынын айдар керек. Андый да болзо, калганчы ӧйдӧ тилге ајару тыҥып, школдо алтай тилди Валентина Сергеевна Кужакова ӱредип келгенинеҥ бери балдар тилди оҥдоп баштаган, ӱренер кӱӱндӱ.

Јуртыстыҥ школы 9 класска јетире, ондо быјыл тӧртӧннӧҥ кӧп бала ӱренет, садик, ФАП, магазин, совхозто ферма бар (ол керегинде газетте былтыр элбеде бичилген – ред.). Јурттаҥ ыраак јок Ак Мыйту деп јерде амыраар база ачып салган. Је оныҥ ээзи јербойыныҥ эмес, башка тергеедеҥ деп уккам. Ары улус барып амырагылайт, је кӧп токтокбой турган.

Бистиҥ кӧп лӧ саба улус таҥынаҥ бойыныҥ ээлемдерин, адарулар тудуп, одын-чӧплӧ иштенип азырангылайт. Је мал-аш одорлоор кӧп јерлер таҥынаҥ улустыҥ колында болуп калган. Јуртыста јииттер кӧп, олордыҥ кезиги аймакка барып иштейдилер» – деп, Мария Михайловна элбеде, ачык-јарык куучындады.

Бу ла тулаан айдыҥ учы јаар јурттыҥ эл-јоныла аймактыҥ, јеезениҥ башкартузы јуун ӧткӱрген. Кӧп саба улус сууныҥ сурагын кӧдӱрген, колонкада суу коомой эмезе јоголо до берип турган курч айалга бар болтыр. Јуунда Шабалин ле Мыйту јурттар кирип турган јеезениҥ јааны Мерген Чичканов быјыл мында ӱч колонка согулар деп сӧзин берген.

Аймактыҥ јааны Лариса Андреева оны база јӧмӧгӧн. Айдарда, јайга јетпей јадып сууныҥ сурагы чечилер.

Јурттыҥ ортозыла аккан Мыйту суу ару, јурттаҥ бир эмеш јабыстай Себи суу агат, ичер сууны улус јуугында тоҥмок Кара-Суудаҥ база алат.

Ӧткӧн чакта јурттыҥ јанындагы корумдарда казышту археологиялык иштер ӧткӱрилген, озогы јуруктарлу кереес таштар бар.

Деремненеҥ ыраак јокто адарулар тудар јаан пасека бар эмтир, анда ла туристтер амыраар аргалу. Пасекадаҥ ыраак јок куй таштар сонуркак улусты база јилбиркедет.

* * *

Кичинек бу јурттыҥ тӱӱкизи јилбилӱ ле байлык. Мыйту бир ӧйдӧ Алтайга келген кресттӱ јаҥдулардыҥ, ӧскӧзинде ойроттор тӧзӧгӧн лӧ Григорий Чорос-Гуркин башкарган Каракорум Алтай управаныҥ тӧс јери болгон. Алтайда духовный миссияныҥ јолы ла ижи керегинде шӱӱлтелер јаантайын башка-башка болор. Кандый да болзо, ол јылдар бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧриске караҥуй ла кӱч ӧйлӧр болгонын эмди кӧп документ эске алыныштардаҥ биледис. Темдектезе, орус бичиичи Вячеслав Шишковтыҥ «Страшный кам» деген романында XIX чакта Мыйтудагы кресттӱлер ле јербойыныҥ јаҥы ортодо тартыжу керегинде бичилген. Ӧскӧ эске алыныштарда Каракорум Алтай управа тужында мында ок граждан јууныҥ согуштары керегинде бичилген.

Мыйту кандый да јол ӧткӧн болзо, бӱгӱн оныҥ эл-јоны эптӱ-јӧптӱ, нак јуртайт деп сезилди. Јурттыҥ эҥ ле кӧрӱмјилӱ тудумдары – бир чеденде серкпе ле чадыр айыл да оны керелейт. Тӧҥдӧ тургандарын кӧрзӧҥ, орус чӧрчӧк јериниҥ туралары деп бодоорыҥ. Бу чадыр айылды музей эдип тудуп, «Свет веры в горах Алтая» деп адап, 2011 јылда ачкандар. Орус ла алтай уктулардыҥ колбузын керелеерге серкпениҥ јанына чадыр айыл тудулган деп, библиотекарь Марина Анатольевна Курносова чокумдайт. Музейлик экспонаттардаҥ башка-башка ӧйдӧ иштеген агару ишчилердиҥ кийимдери, тудунган-кабынганы, иконалар ла кӧп солун фотојуруктар.

Алдында аймактыҥ тӧс јери Шабалинде эмес, Мыйтуда болгон. Кудайдыҥ сӧзин угарга бери башка-башка јурттардаҥ јойу, атту улус келип туратан. Эмдиги серкпениҥ јеринде ол тушта баштапкы храм ӧргӧӧ турган. Совет јаҥ келерде, куполдоры ӱзе кодорылган. Канча јылдардаҥ мында иштеген агару ишчилердиҥ балазы Нина Лукьянова-Кумандинаныҥ эске алганы аайынча казынты иштер ӧткӱрилген ле агару ишчилердиҥ сӧӧктӧр салылган јерлери јарталган. Олор бу ла чеденниҥ ичинде.

Олордыҥ калдыктары серкпени орныктырар, кичеер, бу музейди тудар иштерди јӧмӧп, оныҥ айалгазын ајаруда тудадылар. Музейдиҥ ишчилери тудум иштердиҥ тӱӱкизи аайынча альбом белетеп алган, айылчылар бойыныҥ шӱӱлтелерин, сӧзин бичиир јакшынак журнал. Оныҥ ичинде ӧскӧ ороондордыҥ тилиле де бичилген кӱӱнземелдер, тергеебистиҥ башчызы Олег Хорохординниҥ де быйанду сӧстӧри кӧрӱнди. Бу серкпеге сӱрекей кӧп улус келет, мында биле тӧзӧгӧндӧргӧ венчание де ӧткӱрилет…

Чындап, јурттыҥ адын мый – киске деген сӧслӧ колбойдылар. Је мында ол керегинде айдып, јартап берер кижи табылбады. Айдарда, Мый Туу, мыйлу туу деп бодоор керек. Айса болзо, мындагы тайгаларда јаан кискелер јӱрген болор бо?

Бӱгӱнги кӱнде дезе Мыйту Улу Јеҥӱниҥ кӱнине каруулу белетениште. Клубта репетицияныҥ табыжы. Кожоҥчылардыҥ бирӱзи — 80 јашту Валентина Ивановна Иванова, мында ла чыккан-ӧскӧн кижи. Мында ла иштеген: школдо казанчы, арутаачы болуп, тудум иштерде, текши тооло 36 јыл ишмекчи јолду. Сок јаҥыс уулы јада калган, барказы та кайда да Украин јеринде јадат, оноҥ табыш та јок. Айыл-јурттыҥ оок-тобыр иштериле ӧрӧкӧнгӧ јонјӱрӱмдик ишчи болужат. Јерлештери, айылдаштары кӱндӱзек, буурзак Валентина Ивановнага јаантайын кирип-чыгып, чай-чуй ичип, куучындажып турат. Валентина Ивановна јербойыныҥ «Мыютиночка» ӧмӧлигинде тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала кожоҥдоп келгени 20 јылдаҥ ажа берди.

«Мыютиночканыҥ» база бир туружаачызы — Надежда Афанасьевна Воробьева. Тӧрӧл Казахстан јеринде Мыйтуныҥ уулыла таныжып, бери кӧчӱп келген. Бастыра јӱрӱмине «Семинский» агросюзта иштеген, кладовщик, лаборант болуп.

Мыйтуныҥ јурт клубыныҥ художественный башкараачызы болуп Екатерина Святославовна Тыдыкова иштейт. Ол јербойыныҥ эрчимдӱ улузын јууп, јаантайын кандый бир кыймыгулар, керек-јарактар тӧзӧп иштейт. Темдектезе, калганчы ӧйдӧ олор аҥылу јуучыл операцияда јуучылдарга ӱспекчиндер, носоктор тӱӱп, посылкалар белетеп аткарарында турушкан. Эмди масксеткалар тӱӱп баштаган. Чындап, Екатерина Святославовнаныҥ бойыныҥ да уулы мобилизацияла АЈО-го барган эмтир.

Мыйтуныҥ арка-кырлары, кобы-јиктери кӧпти ле кӧргӧн, керелеген болор. Јииттери кичӱ тӧрӧлине бурылып, оныҥ байлык тӱӱкизин јаркынду бӱктерле улалтарына иженери артат.

Эмина Кудачина
Автордыҥ фотојуруктары