Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ кайчылары – Улу јууныҥ туружаачылары

05.05.2023

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлеш кайчыларыс керегинде бичимелле таныштырадыс.

Ол ыраак ла кату јылдарга, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде сурак-темага јилбӱ јылдаҥ јылга јаанап, тыҥыйт. Нениҥ учун дезе бӱгӱнги јиит ӱйе совет јуучылдардыҥ јалтанбазын, ат-нерелӱ керектерин баалап, оморкоп ӧзӧт. Кайчы-фронтовиктер атту-чуулу улустыҥ база бир таҥынаҥ ӱйези болуп јат. Олор јуу-чактыҥ ла оныҥ кийниндеги јылдарда болгон ончо уур-кӱчтерди турумкай ӧткӧн. Олордыҥ кезиги фронтто јеҥ јастанып јыгылган, кезиги јер-алтайына эзен-амыр јанып, јажын јажап, азыйгы шыркаларынаҥ улам божогон.

Алтайдыҥ кайчыларыныҥ ортозында Григорий Калкинниҥ, Салдабай Савдинниҥ, Акчабай Марковтыҥ ады-јолдоры аҥылу јерде турат. Олор Тӧрӧлиниҥ амыр-энчӱзи учун тартыжып, Алтайына јанып, бистиҥ ӱйеге ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ улу јаан энчи-байлыгын артыргыскан. Бу эрјинеге бодолду байлык јебрен ӧйдӧҥ ала айдылып келген. Олордыҥ айткан кай чӧрчӧктӧрин ле олорды айдатан мары, аайы бӱгӱнги кӱнге јетире эл-јон ортодо бар. Алтайлардыҥ кай санады орныгып, оныҥ ӧзӱмдӱ јолында јаҥы ӱйениҥ јайалталары С. Савдинниҥ ле А. Марковтыҥ кайлаар марын, оныҥ јажыдын бойына ачып ӱренет.

Григорий Иванович КАЛКИН Улаган аймактыҥ Паспарты јуртында 1901 јылда чыккан ла бу кайчыда тогус бала (ӱчинчизи Алексей Калкин) болгон. Алтайдыҥ кайчыларыныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолын шиҥжӱлеечи бистиҥ тоомјылу кайчы Таныспай Шинжинниҥ айтканыла, јерлештериниҥ эске алынганыла, Григорий Иванович ады јарлу ла тоомјылу кайчы болгон. Оныҥ кайы ӱнгӱр ле сӧстӧри чокум, јарт угулатан. Ол онойдо ок топшуурла сӱреен јакшы ойногон. Чӧрчӧкти кайлаардаҥ озо, бир де меҥдебезинеҥ топшуурды колына алып, кыска ӧйдиҥ туркунына араайынаҥ ойноп, ойноткыны эптештиретен. Шак бу ӧйдӧ ол бойыныҥ ич-телекейине кирип, шык отура беретен. Оноҥ табынча кайы тыҥып, кӱӱлеп, ийде алынатан. Григорий Иванович алкы бойын албатыныҥ кӧп чӧрчӧктӧрин, соојыҥдарын, кеп-куучындарын, кеп сӧстӧрин, табышкактарын билер болгон ло олорды орой тӱнге јетире балдарга куучындайтан. Ол онойдо ок калыктыҥ чӱм-јаҥын, јаҥжыгуларын јакшы билген, база сынык-бычыкты тудатан колы быйанду болгон.
Јаан кайчы айылдап јӱргенде, эмезе айлында «Маадай-Кара», «Кӧгӱтей-Мерген», «Очы-Бала», «Ак-Јалаа», «Алтын-Казык», «Сары-кӱреҥ атту Солотой-Мерген» деген кай чӧрчӧктӧрди кӱӱнзеп, јакшызынып кайлайтан.

Улаган аймакта ол ӧйдӧ атту-чуулу кайчылар кӧп болгон ло олордыҥ ортозында Оспыйнак Чолтуков, Тоолок Токтогулов, Данил Тобоков ло оноҥ до ӧскӧлӧри болгон. Григорий Иванович олорло кожо эптӱ-јӧптӱ најылажып јӱрген. Кайчылардыҥ аймакта ӧдӱп туратан кӧрӱ-маргаандарында туружып, јеҥӱ-чил де болуп туратан. Кайлап турган кай чӧрчӧктӧриниҥ кезигин олордоҥ до алып, бойыныҥ репертуарына кийдирген.

Григорий Иванович Калкин фронттоҥ 1943 јылда уур шыркаларлу (эки будыныҥ чоҥчойлорын снарядтыҥ оодыгы ӱзе тарткан, бажында снарядтыҥ оодыгы арткан) јанып келген. Бажындагы шыркадаҥ улам ол эки кӧзинеҥ астыккан. Алексей Григорьевич Калкинниҥ айтканыла, адазы јӱрӱминиҥ учына јетире кайлаган. Григорий Иванович эзен јӱрерде, оныҥ бир де кай чӧрчӧги бичилбегени карамду. Је уулы Алексей адазыныҥ кай санадын улалтканыныҥ шылтузында бис Г. И. Калкинниҥ кайкамчылу кай чӧрчӧктӧрин уктыс. Алексей Калкин бойыныҥ адазын кай чӧрчӧктӧрди кайлаарында ла топшуурла ойноорында баштапкы ӱредӱчизи деп айдатан.

Салдабай Иванович САВДИН баштапкы катап 1984 јылдыҥ кӱӱк айында кай чӧрчӧкти кайлаган. Кайчы А. Г. Калкин Јабаган јуртта филология институттыҥ ла Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрген экспедициязы ӧйинде Оймон ичиниҥ кайчызы коштой турган Экинурда тӧрӧӧндӧринде токтогон деп айткан болуптыр. Экспедицияныҥ туружаачылары ол ло тарыйын јолго чыккан ла С. И. Савдинди сурулап тапкан. Кайчы јурттыҥ клубында кайлаарга јӧпсинип, «Кан-Алтын» деген чӧрчӧктиҥ ӱзӱгин кайлаган. Фольклорчы З. С. Казагачеваныҥ эске алынганыла, С. Савдинниҥ кайыныҥ ӱни сӱреен ийделӱ болгон ло кайыныҥ мары А. Калкинниҥ кайынаҥ чек башка болгон. Бу кайкалга бодолду керек болгон: С. Савдин азыйда чӧйӧӧ кайлайтан кайдыҥ јаҥжыккан бӱдӱмин јылыйтпаган.

Экспедицияныҥ турчылары филология билимдердиҥ докторы З. С. Казагачева ла искусствовед билимдердиҥ докторы Ю. И. Шейкин Салдабай Савдинди бойы керегинде куучындап берзин деп сураган. Ол, алтай улустыҥ јаҥыла, озо айу-сагал деген уктаҥ чыкканы керегинде айтты, оноҥ бойыныҥ Алтайы, байлу суузы керегинде улалтты.

Јер-алтайы Кадын-Бажыныҥ эдеги, Ак-Кем деп јер болуптыр. Ол мында 1915 јылдыҥ чаган айыныҥ 11-чи кӱнинде чыккан. Келер ӧйдӧ јаан кайчы болотон кижиниҥ јӱрӱминиҥ кӧп јаны Кујурлу јуртта ӧткӧн. Салдабай Иванович Ак-Кем ле Кујурлу деп сууларды такылду (байлу) суулар деп адап туратан. Оныҥ айтканыла, јербойыныҥ улузы бу сууларды такылдап туратан.

Ол алтай улус Кадын-Бажын сӱреен байлап турганы керегинде кӧп куучындаган. «Ондо Алтайдыҥ ээлери-коручылдары, база Умай-Эне јӱрет. Умай-Эне эпшилердиҥ ле јаҥы чыккан балдардыҥ коручыл кудайы». Салдабай Савдинниҥ јартаганыла, алтайлар Кадын-Бажыныҥ јӱк ле эдегине ле барып, Алтайына, албатызына, бала-барказына алкыш-быйан сурап, айдынат, суранат. «Мениҥ укканымла, — деп, С. Савдин айдып туратан — бичикте Кадын-Бажына мындый-мындый улус чыккан деп бичилет. Је олордыҥ ортозында алтай улус јок. Онызы јакшы».

Салдабай Ивановичтиҥ бойыныҥ јартаганыла, ол кайга энезиниҥ карындажы Куукак Сакаровтоҥ ӱренген. Ол оогоштоҥ ала таайыла јуук болгон. Эмеш јаанап келеле, таайын ӱйдежип, кожо јӱретен. Айылчы улуска кайлаган кай чӧрчӧгин такып ойто ого кайлап берзин деп сурайтан. Оноҥ кураа балдарга меҥдеп, топшуурын ойноп, байагы кай чӧрчӧкти айдатан.

Је сӱӱген јилбӱзин узакка артырарга келишти. От-калапту јуу-чак башталган. Ол баштапкы ла айлардаҥ ондо, Тӧрӧли учун јуу-согушта.

Биледе 3-чи Украинский фронттыҥ 604-чи стрелковый полкыныҥ азый кызылјуучылы болгон станковый пулеметтыҥ рядовойы Николай Иванович Савдинди кайралдаары керегинде «Наградной листтиҥ» копиязы чеберлелет. Ондо јуучылдыҥ нерелӱ кереги кыскарта берилет: «1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 12-чи кӱнинде Хутун деген јурттыҥ јуугында ӧткӧн табарулу јууда бӧлӱктиҥ ӧлтӱрткен командирин солып, табаруны улалтып, сол кӧзине шыркалаткан. 1944 јылдыҥ тулаан айыныҥ 14-чи кӱнинде Черепаново јурттыҥ јанында, станковый пулеметтыҥ наводчиги болуп тура, ӧштӱниҥ эки пушказын колго алган, контртабаруны токтодып, ӱч јаан шыркадаҥ улам сол кӧзинеҥ астыгып ла оҥ буды јок арткан.

Ӧштӱлерле јана баспазынаҥ тартышканы ла баштаҥкайы учун Салдабай Савдинди Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордениле кайралдаар».

Ӧрӧлӧй турган јаандардыҥ адакы шӱӱлтезинеҥ: «Башкаруныҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле кайралдаарына турар.

194? јылдыҥ сыгын айыныҥ 22-чи кӱни. Генерал-лейтенант Батюня».

Бу бистиҥ јерлежис јуучылдыҥ, ады јарлу кайчыныҥ ӧткӧн кайкамчылу ла нерелӱ јолы. Ол јажын-чакка албатызыныҥ ла келер ӱйелердиҥ оморкодузы болуп артар.
Салдабай Иванович јер-алтайына 1946 јылда јанып келген. Ол кӧгӧл майман сӧӧктӱ Эжербей Макаровнала биле тӧзӧп, бойлорыныҥ тогус ла азыранты эки балазын таскадып ӱреткен. Ол ак-чек јӱрген ле јуртта, аймакта ады-јолы танылу ла тоомјыда болгон.

Акчабай (паспортло Александр) Иванович МАРКОВ 1920 јылда Кујурлу јуртта чыккан. Јуучыл званиези старший лейтенант, взводтыҥ командири.

Ол кайчылар школыныҥ ӱчинчи ӱйезиниҥ јаҥжыгуларына келижет. Бу јаҥжыгу алтай калык чӱмделгезинде арткан. Музыковедтер Ю. Шейкинниҥ ле В. Никифорованыҥ айткандарыла, топшуурга ойноор марыла, айдарыныҥ аҥылузыла бу кайдыҥ эҥ ле кӱч ле јаркынду бӱдӱми. Ол бойыныҥ кӱӱзиле керек дезе А. В. Анохинниҥ нотный бичимелдерин артыктап јат. Акчабай Марковтоҥ «Ак-Боро атту Ак-Бий каан» деп бир ле кай чӧрчӧк бичилген.

Акчабай Марковтыҥ куучындаганыла, ол јӱрӱминиҥ уур-кӱч ӧйлӧринде баатырлар керегинде чӧрчӧктӧрди кайлап туратан. Кай ого иштеги болотон келишпестерди ажындыра кӧрӧргӧ-сезерге болужатан. Јуу-чактыҥ ӧйинде окопто кайлаганда, кайы бомбаныҥ, снарядтыҥ оодыктарынаҥ ла октоҥ корулап туратан. Кай оныҥ курчузы, коручылы болгон. Онызы кайчыныҥ бойыныҥ санаа-кӱӱни, шӱӱлтези. Кайчы кӧп јылдардыҥ туркунына бойыныҥ ла алдына кайлаган. Байа кайды угарга адылу јуулган улус јок болгон. Кайлаганы ого уур шыркаларыныҥ оору-сызын ӧткӱрерге болужатан. Улусты эмдеерде-томдоордо кай база болушту болгон. Акчабай Ивановичтиҥ шӱӱлтезиле, алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ кӱӱзи — ол озо ло баштап «топшуурла ойноорыныҥ культуразы». Кайчы топшуурдыҥ шылтузында чӧрчӧктиҥ сӧстӧрин (текстин) сӱреен тӱрген эске ӱренип, кӧксине салат.

Бу бичимелде Ада-Тӧрӧл учун улу јууныҥ туружаачыларыныҥ-кайчылардыҥ ончозыныҥ ады-јолдоры адалбады. Олордыҥ кажызы ла јӱк ле 17-18 јаштуда Тӧрӧлин корулап, от-калапту јуу-чакка атанган.

Аркадий Конунов,
билимчи