Алтайдын Чолмоны

Алаҥзы, је бӱт!

12.05.2023

Бу јуукта «Звезда Алтая» газеттиҥ редакциязына сӱреен солун айылчы келген — ол Россияныҥ Геройы, космонавт-испытатель, Кӧк айаска (космоско) учкан 526-чы ла СССР-дыҥ ла Россияныҥ 113-чи кижизи Сергей РЕВИН. Ол 2012 јылда бортинженер болуп «Союз ТМА-04М» деп транспорт керепле, командири Геннадий Падалкала, база бир бортинженер американ астронавт Джозеф Акабала кожо Кӧк айаска јетире учкылаган. Калыктар ортодогы космический станцияда (МКС) кӱӱк айдаҥ ала сыгын айга јетире иштегендер.

Космонавттыҥ Алтайга келип јӱргенин кӧрӧр болзо, ол Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер, Сайлугем, Теректӱ, Тӧгӧрик, Ыйыкту деп сын-тайгаларга курчаткан Катандуныҥ чӧл јалаҥдарынаҥ јер алган эмтир (СССР-дыҥ ла РФ-тыҥ геройлорыныҥ статузы аайынча јасакла болзо, Герой эмезе Мактыҥ ордениниҥ толо кавалери улуска ороонныҥ ичиле 0,4 гектардаҥ ас эмес јер берилип турган). Бойыныҥ талдаганын айылчы мынайда јартайт: «Јанымда туулар болзын деп амадагам. Алтайдаҥ ӧскӧ Кавказтыҥ чаҥкыр, кайыр тууларына да барарга санангам. Студент тушта ол јаар кӧп лӧ јоруктайтан болгоныс, анчада ла Архызка јетире. Је учы-тӱбинде слердиҥ Алтайды талдап алгам. Мынаҥ озо мында јӱргем, Себиниҥ боочызында амырагам, Ӱч-Сӱмердиҥ Ак-Кеминде болгом. Алтайдыҥ бийик туулары сӱреен јараш, јерлери де, улузы да солун. Эш-нӧкӧрим, кажы бир алтайдаҥ јер алгаҥ деп, талдаганымды јаратпай да турган болзо, Катандуныҥ чӧлдӧри, кырлары, ончозы мениҥ санаамды олјолоп алган деп айдарга јараар».

Солун айылчыны тӧргӧ отургызып, токуналу айалгада куучын ӧткӧн. Геройыс тӧп, ачык-јарык куучынду, јалакай кижи деп билдирет. Куучын-эрмек ӧдӱп, кажы ла кижи јилбиркеткен сурактар берген.

– Сергей Николаевич, Слер космоско канайып келгенеер? Андый санаалар оогоштоҥ ала болгон бо?

– Эйе деп айдарга јараар. Совет ӧйинде бис ончобыс, ороонныҥ бастыра оогош балдары, байла, ол керегинде амадаган болгодыйыс. Је мен тӧс каланыҥ «орчылаҥду» јеринде јаткам, оныҥ учун јаантайын ла планетарийге ле политехникалык музейге баратам, ВДНХ-да «Космонавтика» деп павильонды ла Космонавтиканыҥ музейин айланып јӱретем.
Меге фантастика јарап јат. «Јер ле Орчылаҥ» ла ӧскӧ дӧ журналдарда чыгып турган билим статьяларды кычыратам, «Кижи. Јер. Орчылаҥ», «Јорукчылардыҥ клубы» ла андый ла ок берилтелер кӧрӧтӧм. Бу ончо журналдар, бичиктер, берилтелер ле олордо айдылган шӱӱлтелер мениҥ кӧрӱм-шӱӱлтеме салынып, келер јолымды јартап салган болор. Географияныҥ урогы сӱреен јарайтан. Ӱзе ле неме меге јилбилӱ болгон, оныҥ учун билимге бастыра бойым шиҥип калатам.

Кандый профессия талдаарына ада-энем мени ууламјылабаган. Јӱк оогош тужымда адам меге јылдыстарлу бичигеш сыйлаган эди – онызы, байла, база учурлу керек болгон. Ол ок ӧйдӧ адам мени бойыныҥ ижине апарып туратан. Геохимияныҥ ла аналитикалык химияныҥ В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган институдында олор ол тушта Айдаҥ экелген јердиҥ кыртыжын ширтегилеп турган ӧй болгон. Мынызы космонавтикала кӧндӱре колбулу эмес те болзо, мениҥ келер јолымга камаанын јетирген.

Школдо јакшы ӱренгем, спортло тазыктырынгам, керек дезе ыраада калыырыныҥ маргаандарында јеҥӱлӱ јерлер де алатам (эмди де тӱрген јӱгӱрерге ле ыраада калыырга јарап јат).

15 јаштуда профессия талдаар ӧй јууктап келерде, космонавттардыҥ отрядына киргедий ле јайаандыкка телкем бергедий ӱренер јер талдагам. Анайып, Москвадагы электрон техника аайынча институттыҥ физико-техникалык факультедине ӱренерге киргем. Ол тушта јиит јӱректе космический заводтор до тудар санаалар болуп туратан.

Студент ӧйлӧр бастыра јанынаҥ кӧрӱмјилӱ, јакшы ӧткӧн: јилбилӱ ӱредӱ, солун јол-јоруктар (Кавказта ла Каспий талайда вузтыҥ базалары болгон), чындык нӧкӧрлӧр, најылык колбу эмдиге јетире улалганча.

– Космический керептеҥ озо Слердиҥ јӱрӱмигерде кейле јӱрер шарлар болгон…

– Бу јилбӱ космос керегинде санаалардаҥ озо болгон, Жюль Вернге јаан быйан. Бир јанынаҥ ол бир ле тӱҥей – учарга, јоруктаарга, шиҥдеерге. Азыйда акча болгон болзо, шардаҥ садып алала, кӱӱним јеткенче учуп јӱрер эдим. Је бис ороондогы бастыра улустый ла ок јӱргенис, шар керегинде сананыш та јок. Оныҥ учун 80 јылдардыҥ учы јаар (вузты мен 1989 јылда божотком) нӧкӧрлӧримле јуулыжып, јииттердиҥ билим-техникалык тӧзӧмӧли ажыра аргачылык тӧзӧгӧнис. Кайкамчылузы — бастыра айландыра јайрадылып јадарда, ВПК-да ла космонавтикада јеҥил эмес ӧйлӧр болордо, бистиҥ ижис јакшы барган. Оноҥ болгой, кейле учар шарларга јепселдер белетеп турган лабораторияга да болужып туратаныс.

Оогош (рекламный) шарлар да, корзиналу јаан аэростаттар да эткенис. Бойыстыҥ керебиске отурып, буулап салган системала да, корзинага да отурып, кейге ӧрӧ чыкканыс. Ол чек ле кайкал болгон!

– Кӧк айаска чыгардаҥ озо Слер 20 јылдаҥ ажыра космонавттардыҥ отрядында болгонор. Ӧскӧ иште иштеер кӱӱнер келген бе?

– Медкомиссияны мен 1993 јылда, НПО-до кемјиир техникада иштеп турала ӧткӧм. Оноҥ кӧндӱре космонавттардыҥ отрядына кирерге, С. П. Королевтыҥ адыла адалган «Энергия» РКК-га кӧчӱрингем. Ол тушта отрядка улус јӱк летчиктердеҥ ле космосло иштеп турган инженерлердеҥ алынатан. 1996 јылда мени отрядка кийдиргилеерде, јердиҥ ӱстинде менеҥ ырысту кижи јок болгон!

Узак сакыганын айтса, мен 46 јаштуда учкам. Бис системаныҥ ичинде улус ине: учуштыҥ программазы ӧскӧрӧт, оныла кожо экипаж та солынат. Је учы-учында кажызы ла учар, јаҥыс ла су-кадык болор керек. Оныҥ учун јаантайын ла тазыктырынадыс, ӱренедис, учуш кӧчӱриле берзе, оноҥ ары тегин ле иштенедис. «Энергияда» инженердиҥ планы аайынча иштеери сӱреен јилбилӱ!

Коштойынаҥ аспирантурада ӱренгем. Мениҥ билим башкараачым Москвадагы гуманитар университеттиҥ ӱредӱчизи Вячеслав Алексеевич Ситаров болгон. Бойыныҥ ӧйинде ол космонавттардыҥ отрядтарыныҥ инструкторлорына педагогика предметти ӱреткен. «Космический станцияныҥ экосис-темазын шиҥдеери аайынча тӱҥдештирӱ эп-арга тузаланып, ӱренчиктерге экологиялык кӱӱн-кӧгӱс тӧзӧӧри» деп темалу диссертациямды коругам.

Кӧк айаста учуп јӱреле, коллегаларысла кожо балдарга јилбилӱ берилтелер ӧткӱргенис, билим роликтер сокконыс, балдардыҥ космос ло экология аайынча јуруктарыныҥ конкурстарыныҥ жюризинде де болгоныс.

– Учуп јадала кандый кӱӱн-санаалар келген?

– Тыҥ санааркаш болбогон деп айдарга јараар, байла, ол јаан јилбӱнеҥ ле белетенип алганынаҥ камаанду болор. Старт, керепти Кӧк айаска чыгарары – учуштыҥ сӱреен каруулу тужы. Санааҥ јӱк бортовой документация аайынча иштерди јазаптыра эдеринде ле системаларды ајаруда тударында болуп јат.

Чынын айтса, космический керептиҥ техниказыла иштеерге сӱрекей јилбилӱ!

– Космостоҥ Јерди баштап ла кӧрӧлӧ, нени сескенер?

– Јер-јыҥысты јӱк экинчи катап айланарыста кӧргӧм (Кӧк айаска чыкканынаҥ бир айланчык бӱдӱн-јарым саат ӧдӧт). Озо баштап меге бис арай ла јабыс учуп јатканыс деп билдирген, оноҥ кереп 200 км кирезинде учуп јатканы сагыжыма кирип, токынай бергем. Нениҥ учун јабыс сезилген дезе, мениҥ кӧргӧн јуруктарымда Јер 400 километрдеҥ соктырылган болгон эмтир.

Јер-Эне сӱрекей јараш! Сананзаҥ да, Орчылаҥныҥ тӱбинде сок јаҥыс аҥылу экосистемалу ла тирӱ планета-јыҥыс бар! Биске кӧп информациялык ӧйдӧ лӧ иш-тоштыҥ ортозында Јер-алтайыс аҥылу ла јаҥыс деп бир де билдирбес, је ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрзӧҥ, чек башка санаалар келер, коркымчылу да боло берер. Јылдыстар ол ло бойлоры – ыраак-ыраак суркуражып тургулаар.

– Туйук јерде узак болорго кӱч пе?

– Станцияныҥ узуны 90 метрдеҥ ажыра, оныла кожо кырларында бӧлӱктери бар. Бис, 3-7 кижи, ол јерди ӱлежип аладыс, оныҥ учун кем јок.

Кӱнниҥ тургузылган аайы эртен туранаҥ ала эҥирге јетире Јердегизиндий ле ок. Ончозы пландалып калган, ӱзе немени озодоҥ кӧрӱп, ӱренип ле эртенги кӱнге белен болор керек. Иштиҥ бӱдӱми башка-башка: кандый бир блок солыырга колыҥда гаечный ключ те, билим эксперименттер ӧткӱрер јепселдер де болор. Кӱнинде эки катап тазыктыру ӧдӧт: јӱгӱрер јолычакка бойысты јаба таҥып јӱгӱредис, оноҥ до ӧскӧ эп-аргаларла балтырларысты тыҥыдадыс. Керепте эдилип турган иш ончозы учуштарла башкарынар тӧс јерге (ЦУП-ка) јетирилет. Бистиҥ экипаж Јерде најылажып алган, оныҥ учун аайлаш-пастар јок, карын да сӱӱнчилӱ болгон!

— Кандый кӱӱн-санаалу јанганыгар?

— Кандый да эки башка сезим болгон. Бир јанынаҥ, айыл-јуртыҥа санап калгаҥ, јанар керек. Је ол ок ӧйдӧ сананарыҥ: база качан да учпазым. Мен кӧп катап учарга санангам, је келишпеди. Андый да болзо, космоско ло Орчылаҥныҥ ыраак телкемдерине ууланары артып ла калган. Је алаҥзып та турзаҥ, бӱт!

– Тургуза ӧйдӧ нени эдип туругар?

Звездный городокто иштейдим, је јаҥыс учар јамыда эмес. Эмди мен эксперт бӧлӱктиҥ баш специалисти. Јӱрӱм солынбаган: анайып ла практика, теория ла спорт аайынча таскамалдарга јӱредим (ОФП, јӱгӱриш, эжиниш, кышкыда – чана). Онойдо ок, экинчи катап учарга келишпес деп санааларды туураладарга (2017 јылга јетире мен иженип јӱретем), таҥынаҥ керек-јарактарымла иштенедим. Је кандый да болзо, ончо ижим космосло, техникала, экологияла колбулу.

Мен «Јажылдар» («Зеленые») деп экологиялык партияныҥ сопредседатели. Оныла коштой јыл туркунына ӱренчиктерле јӱстеҥ ажыра туштажулар ӧткӱредим.

Билерер бе, эмдиги ӧйдӧ космонавттыҥ профессиязы, мениҥ оогош тужымдагызына кӧрӧ, јарлу эмес те болзо, је балдарга јилбилӱ. Бойыныҥ амадузын болгон ло бала чокумдап албас, кӧп сабазы дезе космонавтика керегинде сананбай да јат. Айдарда, балдарды ого кӱӱндӱ болзын деп, мен олорго Совет Союзтыҥ эки катап Геройы Владимир Александрович Джанибековтыҥ (бойыныҥ бас-тыра беш учужында ол керептиҥ командири болгон, эки катап ачык космоско чыккан) «Алаҥзы, је бӱт! Бу сӧстӧр бичиктерде јок, је ол јокко јӱрӱмниҥ кандый да јакылтазын бӱдӱрип болбозыҥ. Алаҥзы, бастыра ортолыктар, јылдыстар ла јасактар ачылып калган. Оноҥ бӱт, олорды сеге ачар керек» деп сӧстӧрин айдадым. Качан да мен ол сӧстӧрди плакатта кӧргӧм. Оноҥ ло бери олор мениҥ кӧксиме шиҥип калгандый!

– Слер педагогикала диссертация коругам дегенер, эмди ол аайынча иштеп турганар ба?

– Эйе, балдарды робототехникала јилбиркедерге франшиза садып алгам. Эмди Ливны калада робоклуб ачып, удабастаҥ уроктор ӧткӱрип баштаарыс. Јаҥыс бу тегин кружоктоҥ башка деп аайлаар керек. Темдектезе, 1-кы класстыҥ ӱренчиги клубка јӱрӱп баштайла, 5-7 јылдыҥ туркунына программированиени, схемотехниканы, электрониканы, роботтордыҥ программированиезин јакшы оҥдоп, кийнинде ӱредӱге кирерге белен болор.

– Бу уроктор балдардыҥ канча кире ӧйин алар ла ада-энелердиҥ карманын «кактаар»?

– Бир айга 2600-3600 салковой болор (4 урок, 1,5 сааттаҥ). Ӱзе јакшы болзо, ада-энелер, балдар јилбиркей берзе, келер ӧйдӧ Туулу Алтайда да андый робоклубты ачарыс.

– Алтай албатыныҥ фольклорында јаан учурлу кай чӧрчӧктӧр бар. Андагы кезик баатырлар Кӧк айаска чыгып, јылдыстар болуп артат. Темдектезе, Ӱч Мыйгак (Созвездие Орион), Јети-Каан (Большая Медведица), Алтын-Казык (Полярная звезда).

Анайдарда, бистиҥ улу кайчы А. Г. Кал-кинниҥ «Маадай-Кара» деп кай чӧр-чӧгиниҥ бичигин космонавттар ажыра Кӧк айаска чыгарала, ойто экелер арга бар ба?

– Эйе, андый арга бар. Је ол бичикти космонавт бойыла кожо алып болбос. Не дезе, олордыҥ кожы бир килограммга јетпес болор учурлу. Је оны јаан текши кошко салып ийерге јараар. Ол сурак аайынча слердиҥ республикагардыҥ башкарузы Роскосмоско окылу баштану эдер керек.

Анайып туштажу тӱгенип, ончо келген улус Герой космонавтла јурукка соктырткан.

Эрелдей ТЕЛЕСОВ белетеген