Алтайдын Чолмоны

Умай-Эне балдардыҥ, билениҥ, энеликтиҥ коручылы

16.05.2023

Каланыҥ 7-чи таҥмалу школынаҥ 9-чы «а» класстыҥ ӱренчиги Баатыр УКАЧИН (билим башкараачызы алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Юлия Альчиновна Мундукина) јииттердиҥ шиҥжӱлӱ иштериниҥ В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган бастырароссиялык кычырыштарыныҥ тергеелик бӧлӱгинде «Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ јуруктарында Умай-Энениҥ сӱр-кебери» деп јетирӱ эткен. Кычыраачыларды Баатырдыҥ солун јетирӱзиле таныштырадыс.

Јарлу датчан билимчи Вильгельм Томсен јебрен тӱрктердиҥ бичигин кычырган (дешифровка). Ӧдӱп јаткан јылда тӱӱкилик учурлу бу керектиҥ 130 јылдыгы темдектелет.
Билимчиниҥ ачылтазы бӱткӱл телекейге кайкалга бодолду керек болгон ло биске, алтай элге, ада-ӧбӧкӧлӧрисле ӱзӱлбей келген колбуны лапту кӧргӱзет. Чактар тӱбинеҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис бисле куучындажарда, бисте текши бир тил, телекейге кӧрӱмис јаҥыс болгонын оҥдодыс, аайладыс. Јебрен бичиктердиҥ јажыды чыгып, бис кудайларга бажырганыста, олордыҥ ады-јолдорын адаганыста, база тӱҥей болгоны јарталды. Руникалык тексттерде јебрен тӱрктердиҥ Теҥери, Јер-Суу, Умай-Эне деген тӧс кудайларыныҥ ады-јолдоры бичилген.

Умай-Энениҥ ады-јолын бис јаанабыс Клавдия Ергековна Укачинадаҥ угуп туратаныс. Бис кичӱ карындажымныҥ чыккан кӱнин темдектеп турарыста, јаанам арчынды кӱйдӱрип, алканып тура, Умай-Энениҥ адын адап туратан. Ол бойы билимчи-фольклорчы болуп, билим экспедициялар ӧйинде алкыштарды јууп, «Алтай алкыштар» деген бичикте јарлаган. Оныҥ кийнинде мен бу кудайдыҥ ады-јолын адамнаҥ, Амыр Укачиннеҥ, уккам. Адам Умай- Энеге учурлалган јурукты јурап турганы керегинде куучындаган эди. Бис бу сӱр-кеберле јилбиркеп, оныҥ учуры керегинде куучындап, онойдо ок јураган јуругын кӧргӱзип берзин деп сураганыс. Адабыс биске Умай-Энениҥ учуры керегинде кӧпти айдып, јартап берген. Оныҥ куучыныныҥ кезигин бис бу јетирӱге кийдиргенис. Ол бисти билимчилерле куучындашсын, Умай-Эне керегинде билим бичиктерди кычырзын деп јакшынак јӧп-сӱме айдып берген.

Бис билимичи Н. С. Гребенниковала тушташканыс. Бисти јилбиркедип турган суракты угуп, ол Л. П. Потаповтыҥ «Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных» (1973) деген билим ижиле, билимчи Е. Е. Ямаеваныҥ «Персонажи алтайской мифологии» (1998) деген бичигиле танышсын, кычырзын деп айдып берди. Наталья Степановна бойыныҥ «Алтайский пантеон: боги, духи, культы» (2004) деген бичигин сыйлады.

Библиотекадагы, интернеттеги бичиктердеҥ, билимчилердиҥ иштеринеҥ, онойдо ок ада-энебистиҥ куучындарынаҥ Умай-Эне јебрен кудайлардыҥ ортозында тооп ло байлап турган эпши кудай деп јартап алдыс. Бисте, алтай эл-јон ортодо, ол балдардыҥ ла бала таап јаткан энелердиҥ коручылы деп јарлу. Ӱстиги телекейдеҥ кыйгас ээлерди јоголтотон согоонду саадагын тудунганча, солоҥыла тӱжетен. Кабайда јаткан балдар оныҥ коруулында, колында. Бала уйку аразында кӱлӱмзирензе, каткырза, оныла Умай-Эне куучындажып јат деп, јаан улус айдыжат. Качан бала оорый берзе эмезе ыйлаза, бу ӧйдӧ Умай-Эне баланыҥ јанында јок болор.

Айылдыҥ тӧринде бу кудайга учурлап оныҥ сӱрин кереестеген наадайды илип, бала оорый берзе, оны кӱндӱлейтен, кӧдӱретен. Баланыҥ чыккан кӱнин темдектеген байрам ӧйинде коручыл кудайды сӱттеҥ, кулурдаҥ, эттеҥ белетеген аш-курсакла кӱндӱлеер. Ада-энези оогош баланы кабайга салардаҥ озо кӱчӱкти салатан, оноҥ кабайды арчынла аластап, Умай-Энедеҥ алкыш-быйан сурап алканар. Кабайдыҥ ӱстине ок-јаалу оогош саадакты илетен. Мындый саадакты јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин Алтайла XIX чактыҥ учкары, XX чактыҥ бажында јоруктап јӱреле јураган. Кезикте уулчактыҥ кабайыныҥ ӱстине ок-јааны, кызычактыҥ кабайыныҥ ӱстине ийикти, јыламашты илетен. Шак олор Умай-Энениҥ тармыдаҥ, јаман кӧстӧҥ корыйтан болушчылары болуптыр.

«Оныҥ ойнойтон јери Сурун-Кырда. Ол Сӱт-Кӧлдиҥ ээзи болгон» деп, билимчи Н. Гребенникова бичип јат. Бу ару ла сӱттӱ кӧлдӧ балдардыҥ куды јӱрет. Умай-Эне кӧлдӧҥ балдардыҥ кудын јаан эмес айакка сузуп алат. Ол балдардыҥ бу айактагы кудын бала азыраарга кӱӱнзеген ада-энеге сыйлап јат. Билимчи Е. Ямаева «Персонажи алтайской мифологии» деген бичигинде Умай-Эне кудайдыҥ бӱдӱмин-кеберин јартап кӧргӱскениле таныштыс: «Умай (Май) эне … алтын чачту агару болуп ак-јарыкка келген… чачы кырдыҥ сынына тӱҥей… алтын согоонды тудуп… агаш кабайды јайкаган…».

Умай-Эне кудайдыҥ јуругы

Билимчи М. П. Чебодаеваныҥ «Образ богини Умай (Ымай) в изобразительном и декоративном искусстве Хакассии» (2019) деген бичигинде Умай-Энени јураган јуруктар јарлалат. Билимчиниҥ шӱӱлтезиле болзо, оныҥ сӱр-кебери кӱлер чакта табылган. Темдек эдип Хыс-Тас деген стеланы кӧрӧргӧ јараар. Бу окуневский культурага келижет (бистиҥ эрадаҥ озо III, II муҥјылдыктардыҥ бажы). Чачы јайылган јиит эпшиниҥ сӱр-кебери Умай-Энеге келижет. Олорды билимчи Н. П. Дыренкова бойыныҥ ижинде јарлаган: «Сибирьдиҥ турецкий ук-тукумдары… Умайды ак кептӱ, узун ак эмезе јеерен чачту, јарык бӱдӱш-кеберлӱ эпшиниҥ сӱр-кеберинде… чачы койу, аргалу-чакту бай эне деп кӧргӱлейт…».

М. П. Чебодаеваныҥ чотогоныла, Умай-Энениҥ база бир аҥылу, танылу темдеги — сӱӱрӱ бӧрӱги. Мында Умай- Энениҥ таш пластиналарда јуралган сӱр-кебери темдек эдип кӧргӱзилет. Бу јуруктар Кыргызстанныҥ Кичӱ Кемин деген суузыныҥ јалаҥында (VI—X ч.); Майтобе јурттыҥ јуугында (IX—X ч.), база Казахстанда Чулак јурттыҥ (IX–X) јуугында табылган. Јебрен ус эпши кудайды колында айакту, бажында сӱӱрӱ бӧрӱктӱ, кулагында сыргалу деп кӧргӱскен. Умай-Энени бис сӱӱрӱ бӧрӱктӱ, сыргалу, бай, сӱрлӱ, ӧҥжӱк кийимдӱ деп кӧрӧдис. Бу јурук Туулу Алтайда Чолушман сууныҥ јуугында (V–VI ч.) Кӱдӱргедеги сӧӧксалгыштаҥ чыккан. Јалбак ташта эпши кудайдыҥ сӱри јуралган. Ол С. И. Руденконыҥ башкарганыла ӧткӱрилген экспедиция ӧйинде ӧткӧн казынты тужында чыккан. Бу кереес керегинде билимчи Л. Р. Кызласов бойыныҥ сӱреен тереҥ учурлу сӧзин айткан: «Бӱдӱмиле омок-седеҥ, ӧзӧгиле бекем, анчада ла бажындагы кайкалга бодолду сӱӱрӱ бӧрӱги. Бу эпшиниҥ бийик јамызын, аҥылу тап-эриктӱ болгонын керелеген эмес, је оныҥ агарузын, арузын чокумдаган… чындап та, бу Умай ине — камдардыҥ байлап јӱрген эпши кудайы, балдардыҥ ла тӱжӱмниҥ, ӧзӱмниҥ коручылы…».

«Сӱӱрӱ бӧрӱк керегинде јилбилӱ јетирӱни бис «Искусство стран Востока» (1986) деп бичиктеҥ тапканыс. Бичиктиҥ авторлоры бу бӧрӱкти «Телекейдиҥ ончо кемин бириктирип турган ӱстинеҥ тӧмӧн тӱшкен куулгазын јол (вертикаль) деп айдарга јараар. Ол «байлу кыр», «бай терек». Агаш — јер ле теҥери ортодо кӱр…». Билимчилер бӧрӱкти Умай- Эне кудайла колбуда кӧргӱлейт: «Бу тӱрктердиҥ каанныҥ бӧрӱгин кийген Умай кудайдыҥ сӱри… Умайдыҥ јӱретен јери Алтайда Ӱч-Сӱӱрӱ, Кадын-Бажы деп чотолот…».

М. П. Чебодаева Умай-Эне кудайды канатту эдип кӧргӱскенин куштыҥ сӱр-кебериле кӧргӱзилгени аайынча бодоштыра эдилген јилбилӱ јуруктарда кудайдыҥ сӱр-кебери орнитологиялык сӱр-кебер алынат. Бу сӱр-кеберлер база темдек эдип кӧргӱзилет. Темдектезе, Хакасияда Койбалы јурттыҥ јуугынаҥ табылган ла Астраханский областьтыҥ јеринеҥ сакыбаган јанынаҥ чыккан кееркедим эдим.

Умай-Эне — јурукчылардыҥ иштеринде

Туулу Алтайдыҥ јурукчылары Умай-Эне кудайды бу јуук ӧйдӧ јурап баштаган. Шылтагы, байла, совет ӧйдиҥ јылдарында кудай јаҥла колбулу иш эмеш тудулу болгонында деп айдарга јараар. Јурукчыларда алтай кудайларды јураары керегинде јетирӱ јокко јуук болгон ло керектӱ бичиктерди табатаны кӱчке келижетен. Не дезе, кудай јаҥыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥын ӧткӱретен јаан ӱйениҥ улузыла колбу ӱзӱлген ле јаш ӱйе совет ӧйдӧ атеисттер болуп таскаган.

СССР-дыҥ јайрадылганыла јакшы, јарамыкту айалга орныктырылган деп айдарга јараар. Темдектезе, албатыныҥ бойыныҥ культуразына, јаҥдаган јаҥына јилбӱзи ойто бурылган. Билимчилер калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларыла, чӱм-јаҥыла колбулу материалдарды кӧмзӧдӧҥ чыгарып, газет-журналдарга јайым бичип баштагандар. Бу ла ӧйдӧ јаҥжыккан чӱм-јаҥла колбулу байрамдарды ӧткӱрери кӧндӱккен. Чагаа-Байрам эл-тергеелик байрам деп чыду алган. Билелик байрамдар: баланыҥ койу кӧчӧзи, 12 јажы толзо ло о.ӧ. Бӱгӱнги алтай той-јыргал калыктыҥ јаҥдаган јаҥыла ӧткӱрилет.

Шак мынайып јаан јолды ӧдӱп, јурукчылар бу темала јилбиркеп бедиренип баштаган. Олор бойыныҥ иштеринде алтай соојыҥдардыҥ персонажтарын кӧргӱзип, алтай кудайларды, ол тоодо Умай-Эне кудайды јурап баштаган.

Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ јаан ӱйезинеҥ Умай-Энениҥ сӱр-кеберин јурукчы М. П. Чевалков (1928-2006) јураган. Автор «Май-Эне» (2002) деген јуругында акварель будукла койу кара чачту кеберкек алтай эпшини јураган. Бодолында ол Кӧк-Айастаҥ тӱжӱп јаткан. Оныҥ колында ак бӧс, эки ок-јаалу саадак. Алтай эпшиниҥ кийнинде бийик кырлар.

Н. С. Гребенникованыҥ «Алтайский пантеон: боги, духи, культы» (2004) деген бичигинде алтай кудайлар ла ээлер керегинде тексттерле коштой олордыҥ јуруктары бар. Олорды кара-ак графикала С. В. Дыков јураган. Јуруктардыҥ ортозында Умай-Энениҥ сӱр-кебери база бар. Автор оны сӱӱрӱ бӧрӱктӱ ле кижиге барганын керелеген чегедектӱ деп јураган. Сыныла Умай-Эне сӱреен бийик, бажыла кӱнниҥ чокторына тийет. Колында бала јаткан кабай оныҥ курына јаба туттургызылган.

С. Дыков јайаандык ижинде эпши кудайдыҥ сӱр-кеберине кӧп баштанган. «Умай-Эне» деген јуругын (2012) картонго гуашь будукла јураган. Јурукчы алтай кудайды такып сӱӱрӱ бӧрӱктӱ алтай эпши эдип кӧргӱзет. Кулагында сыргалары балдардыҥ сомдоры ошкош оогош јинјилер. Бӧрӱгиндеги, чегедегиндеги кулјалар Бай-Теректи ӧрӧ тепкиштерле чыгарга амадап јаткан улустыҥ сӱрлерин эзедет. Автор мында, байла, Кӧк-Айастыҥ ийдезиле барып јаткан улусты кӧргӱзет. Ӧрӧ, бийикке јӱткӱген улустыҥ, ӱйелердиҥ бой-бойын ээчий-деечий солыжып јатканын кӧрӱзерге амадаган. Эпши кудайдыҥ колында айакта балдардыҥ куттары. Умай-Энениҥ сомы Кӱнниҥ ле Айдыҥ тирӱ, тынду сомдорында. Олор Теҥери Чакызы јаар тартылат.

Јурукчы Амыр Укачинди Умай-Энениҥ сӱрин јураган база бир автор деп билерис. Оныҥ «Умай-Эне» (2016) деген баштапкы јуругы ДВП-да кееркедим эп-аргала колыш (смешан.) эп-аргала јуралган. Эне-Кудай бӱткӱл бойы сынына јуралган, бир колында кутту-ӱрендӱ айак, экинчи колыла бала јаткан кабайды тудат. Автор эне кудайды чегедектӱ эдип јураган, чачы кӱргӱл-сары, бойы кеберкек. Бажында кийгени сӱӱрӱ бӧрӱк, чике ортозында канатту куштыҥ сомы бар. Кулагындагы сыргазы саадакту ок-јааны кӧргӱзет. Эпши кудайдыҥ бу кереес-эдимдерин јуруктыҥ сол јанында бийик толукта кабайда чуулап салганын кӧрӧдис.

Адабыс биске Умай-Энени јураганы керегинде кӧп куучындаган. Оныҥ айтканыла, јурукка фон эдип улустыҥ јӱрӱминеҥ алынган ӱзӱктер тузаланылат: «Ак-јарыкка келгени, биле тӧзӧгӧни, тартыжу, ӧлӱм — мынызы кижиниҥ јӱрӱми. Кезик билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, Умай-Эне кудай кижини бастыра јӱрӱмине ӱйдежип јӱрет, учында керек дезе ӧлӱмниҥ кегеези боло берет». Јурукчы јуруктыҥ периметриле саҥ башка таҥмаларды јураган. Таҥмаларга Умай- Энениҥ сӱр-кебериле колбулу эдимдерди кийдирген. Олор — Умай-Энени кӧргӱзип турган ок-јаа, ийик, наадайлар. Энеликле колбулу белдӱӱш, байры. Јурукчыныҥ куучындаганынаҥ: «Энези балазыныҥ тӱшкен кӧӧйин (кинин) тере баштыгашка, байры салып, кӧктӧп јат. Белдӱӱшти курына јаба кӧктӧп алат. Бу ла белдӱӱштеҥ эпшини канча балалу деп билип аларга јараар». Автор јуруктыҥ ӱсти јаныла барган таҥмаларда Сурун-кырдыҥ, солоҥыныҥ, байлу Сӱт-Кӧлдиҥ сомдорын кӧргӱзет. Шак бу талада Ӱстиги телекейдиҥ эпши кудайы јӱрет. Јурукчыныҥ айтканыла, ол мында јебрен тӱрк бичиктиҥ шрифтин тузаланган. База эпши кудайга баштанарда айдатан алкышты тузаланган.

Амыр Укачин «Умай-Эне — балдардыҥ ла энеликтиҥ коручылы» (2021) деген јуругында кеденде (холст) ӱстӱ будуктарла јебрен эпши кудайдыҥ сӱр-кеберин толо кӧргӱзерге ченешкен. Бис кееркедим эп-арганыҥ болужыла Умай-Энениҥ јӱк ле сӱӱрӱ бӧрӱктӱ кеберин кӧрӧдис.

Оныҥ тӧс бӧлӱги толгоп салган јебрен кулја болуп кӧргӱзилет. Бу кулја — ӧзӱмниҥ темдеги. Автор эпши кудайдыҥ ээлӱ эдимдерин: ӱрендӱ айакка, саадакка, ок-јаага, ийикке, учуштагы кушка јаҥы учур берип, јартаар амадулу болгон. Јурукчыныҥ куучындаганынаҥ: «Јуруктыҥ сол јанында кееркедим сомдор кӧргӱзилет. Бирӱзинде агаш айыл, чике ортозында очок ло очокто от кӱйет — билениҥ сӱр-темдектери. Очокты эбире адын чылбырынаҥ тудуп алган адазыныҥ ла балдарын јединген энезиниҥ сомдоры јуралган. Мында тӧзӧгӧзи бек биле кӧргӱзилет. Ол — Умай-Энениҥ коруулында. Тӱндӱктиҥ чике бажында куш отурган ӧрӧ ӧзӱп јаткан агаш јуралган. Шак мынызы јӱрӱмниҥ, ичкери ӧзӱмниҥ, орныгуныҥ сӱр-темдектери».

«Экинчи јурук — спираль, ондо эр ле эпши улустыҥ, јӱрӱмниҥ бажы, сомдоры — деп, јурукчы куучындады. — Мениҥ санаамла, Умай-Эне быйаны, алкыжы јаан кудай болордо, ол, айса болзо, тынды, кутты јаҥыс та улуска берген эмес. Је онойдо ок ӧзӱмдерге, тындуларга база быйанду. Оныҥ учун мында улустыҥ, агаштардыҥ, јылкыныҥ, аҥныҥ, койдыҥ, эчкиниҥ, ийттиҥ эжерлери ээчий-деечий турат».

Текшилей алар болзо, бис Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ иштеринде Умай-Эне кудайдыҥ учурына, сӱр-темдектерине билим чӱмдемелдерде кӧргӱзилгени келижип турганын илелеп кӧрӧргӧ амадаганыс. Јурукчы М. П. Чевалков бойыныҥ сӱр-кеберин јураарда, эпши кудайдыҥ јӱк ле ок-саадагыла, ок-јаазыла тузаланган. С. В. Дыков ло А. Б. Укачин дезе јаркынду кееркедим эп-аргала Умай-Энениҥ бӱткӱл кудайлык телекейин кӧргӱстилер. Олор экӱ бойыныҥ иштеринде саадактаҥ ла ок-јаадаҥ башка кутту айакты, сӱӱрӱ бӧрӱкти, сырганы кӧргӱстилер. Бу сӱр-темдектерди ӧткӧн ӧйдиҥ устары кӧргӱскен. Олор «алтын чачту», «чачын эки јара јарып, тараган», агаш кабайды јайкап јаткан эпши кудайдыҥ сӱр-кеберин кӧргӱзерге ченештилер. Бойлоры јурукка јебрен тӱрк шрифтти јалтанбазынаҥ кийдирдилер. Алкыштарды да бичииринде, јуруктарыныҥ ады-јолдорын да адаарында чик јок ичкери јаан алтам эттилер. Канча чактар туркунына јылыйбай келген сӱр-кеберлер эмдиги ӧйдиҥ јурукчыларына јаҥы сӱр-кеберлерди табарга, јаҥы учурды јартаарга болужын јетирдилер. Јурукчылар бедиреништӱ, ченелтелӱ јайаандык ижиниҥ шылтузында Умай-Энениҥ јуругын, сӱр-кеберин кычырарына болушту јаҥы сӱр-темдектерди кийдирдилер.