Алтайдын Чолмоны

«Ороонныҥ јуунты командазына кирип, атту-чуулу чаначыларла тазыктырынып кӧрӧр сӱрекей бийик кӱӱн бар»

23.05.2023

Чанала спорттыҥ специалисттери бу кышта Алтай Республиканыҥ 20 јашту чаначызы Арина Кусургашевага јаан ајару эткендер. Бу кыс Россияныҥ Кубогыныҥ этаптарында туружып, коньковый бӱдӱмде топ-15 деп ададып турган чаначылардыҥ тоозына кирген. Анайда ок Тюменьде јииттер ортодо болгон Россияныҥ первенствозында ол ло коньковый бӱдӱмде кӱлер медаль ойноп алган. Оныҥ тазыктыраачызы Юрий Гуляев Арина чанага јӱк ле 3,5 јыл мынаҥ кайра турган деп айдат. «Чанага!» деген сайт спортчы кыстыҥ једимдериле јилбиркеп, оныҥ бойыла куучын-эрмек ӧткӱрген. Чындап та, Арина Кусургашева чанала канча јыл тазыктырынып јат? Слерге бу сурак, байла, база јилбилӱ. Айдарда, угуп кӧрӧли.

— Арина, бир ле болгон «i» дегенин толтырып, оныҥ аайына чыгып алалы. Сен чанага баштапкы катап качан тургаҥ? Тазыктыраачыҥныҥ айтканы чын ба?

— Профессионал кеминде чанала 2019 јылдыҥ јайында јӱгӱрип баштагам. Је ого баштапкы ла катап Тулойдо школдо экинчи класста ӱренеримде тургам. Акам меге ол тушта чаналар сыйлаган. Араайынаҥ јыҥылап, анайып баштагам. Эмди Горно-Алтайсктаҥ ыраак јокто Кызыл-Ӧзӧк јуртта јадып јадырым. Јаш тужым ары-бери кӧчӱште ле ӧткӧн.

— Јурт јерде ӧскӧн турбайыҥ. Мындый јадын-јӱрӱмде айылдыҥ ижи кӧп болотон јокпо. Уй-мал кайда барзын эди…

— Эйе, Тулойдо бисте уйлар да, чочколор до болгон. Олорды кичеер, азыраар, кӧрӧр керек. Энемде бош ӧй ас болгон. Ол школдо математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Уйларды да саагам, кажаан-чеденин де арчыгам. Јуртта спорттыҥ кандый бир бӱдӱмиле тазыктырынар аргалар болбогон.

— Математикага јайалта энеҥнеҥ тӱшкен болбой?

— Јо-ок, је кайдаҥ. Меге јуранары јарап јат. Эмди јуранганымды ла эске алынадым. Керек дезе кӧрӱлерде де турушкам. Бир катап јаан плакатта ирбис деп аҥды јурагам. Баштапкы класстаҥ бери чӱмдеген «иштеримниҥ» бастыразын чеберлеп алгам. Јуранарыныҥ школына јӱрбегем. Будуктарла уружары ол мениҥ бойымныҥ ла сананып алган телекейим. Мыныҥ ончозы дезе јуруктарды будуурынаҥ ла башталган.

— А чанага канайып ӱренгеҥ?

— Анда јаан чӱм-чам база болбогон. Чананы эки бутка кийип, јолдыҥ кырыла баскам. Уулчактарла кожо футбол тепкем, волейбол ойногом. Тулойдо бӱткӱл школдо 33 бала ӱренген. Бистиҥ класста беш ле ӱренчик болгон. Мында алтынчы класска јетире ӱренгем. Кышкыда дезе чанала јыҥылагам. Ол чаналар сынымнаҥ канча катапка узун болгон эди. Акам оны кӧп солубаска јаан улустыйын алып берген. Телекӧрӱлтедеҥ Губерниевтиҥ биатлонын кӧрӧргӧ јакшызынгам. Спортчылардыҥ кыймыгын ӧткӧнӧргӧ ченежетем.

— Коньковый дейтен бӱдӱмди туку ла јаш тушта талдап алгам деп айдарга туруҥ ба?

— Шак ла андый болгон! Камерага согуп алган пленка болгон болзо, анаҥ мениҥ јастыра-мыстыра јӱгӱргеним иле кӧрӱнер эди. Је ол баштапкы алтамдар, байла, калас болбогон. Чанага чын турарга ӱренип алгам ине. Коньковый бӱдӱмниҥ ӱстине тӱрген јӱгӱретем. Секцияга туку кийнинде келгем.

— Анда, Тулойдо бо?

— Јок. Тулойдо андый аргалар болбогон. Кызыл-Ӧзӧк јаар кӧчкӧнис. Јаҥы јерде алтынчы класста бир четвертьти ӱренип, база ла ӧскӧ јерге кӧчкӧнис. Ойто ло јаҥы школдо ӱренерге келишкен. Бу школдо класста 25 баланы кӧрӧлӧ, баштап тарый чек алаҥ кайкагам. Бир класста бир ле уунда 25 бала! Бу тен Тулойдыҥ бӱткӱл школы турбай! Уу-ух! Бу школдо бисти физкультурала Наталья Николаевна Грачёва ӱреткен. Билбезим, ол менде та нени кӧргӧн. Је Николай Александрович Казанцевке чанага бар деп айткан. Николай Александрович Кызыл-Ӧзӧктӧҥ сегис километр ыраагында турган Майма јуртта јаткан. Бу кижи баштапкы тазыктыраачым болуп јат.

— Ого канайып једип туратаҥ?

— Николай Александрович баштапкы ӧйлӧрдӧ бисти бойыныҥ кӧлӱгиле тарткан. Секцияга тӧрт кызычак ла бир уулчак јӱргенис. Маймада чананыҥ белен јолду базазы бар. Мен деген кижи алдында андый јолло јӱгӱрген эмес. Кӱрттӱ, оҥкок-чиҥкек јерлерде ле јыҥылаган инем. Та не болгом, байла, јакшызынгам. Ичкери тап ла. Солуктаган келип јатсам, тазыктыраачым токтодып алган. Ол ло баштапкы кӱнде колдорды, буттарды, тайактарды канайда чын «иштедерин» кӧргӱзип берген. Меге ол кышта он ӱч јаш болгон. Школго дезе сегис јаштуда баргам.

— Некелтелер кату болгон бо?

— Је, кайдаҥ. Николай Александрович бисти кӧлӱгиле тартып турарда, неделеде ӱч катап тазыктырынганыс. Амыраар кӱнде дезе базага бойлорыс ла автобусту једетенис. Јайымжырап, тегине ле јыҥылайтаныс. Ойто катап такыптар, бийик, орто, јабыс тебӱлер, интервалкалар бар деп билип те турганыс јок. «Конькиге» ле «классикага» бойыстыҥ ла алдыста ӱренгенис. Казанцевте эки јыл тазыктырынгам. Оноҥ Вера Алексеевна Даниловага кӧчкӧм.

— Ол недеҥ улам болгон?

— Ары јанынаҥ бойы ла анайып келишкен болгодый. ГТО-до јакшы туружарымда, 2017 јылдыҥ ӱлӱрген айында мени «Артек» јаар аткаргандар. Мечикти јакшы чачкам, чойды јакшы ийткем, копьёны јакшы мергедегем. Јанып келеримде, ӱӱрелерим мениле чек куучындашпагандар. Бир, эки кӱн ӧткӧн. Кыстардаҥ кыҥыс та ӱн јок. Меге андый ачынчылу болгон! Айылда улуска айткам. Энем анаҥ ары тазыктырынар кӱӱниҥ бар ба деп сураган. Мен эйе дегем. Россияныҥ јуунты командазына кирерге туку ла тӧртинчи класстаҥ ала амадаган кижи инем. Энем ол тушта Вера Алексеевнага телефон соккон. Ол мени алып алган. Кыстар дезе Николай Александровичте артып калгандар.

— Чой, копьё деериҥде, олорды ыраагына мергедеерге кижиге тыҥ ийиндер керек не. Бу Казанцевтиҥ тазыктырузы ба, айса айылдагы иштердиҥ камааны ба?

— Ончозынаҥ ла бир эмештеҥ јуулган болбой. Је айылдыҥ иштери, байла, кӧпти берген. Бисте Тулойдо бойыста мылча болгон. Кӧп улус сууны мылчага шлангла агызып алат. Је бисте эмеш ӧскӧ болгон. Сууны Бий суудаҥ тӧҥди ӧрӧ кӧнӧклӧ тажыганыс. Кышкыда кӱрекле кар арчып јадырыҥ. Арка-сыныҥ, сӧӧк-тайагыҥ бастыра кыймыкта. Бу физкультура эмес пе? Јурт јерде бу кӱнӱҥ сайынгы тазыктыру эмей.

— Биатлонло Россияныҥ јуунты командазы керегинде амадаган инеҥ. Ол ӧйдӧ сӱре ле биатлонды кӧргӧн эмезиҥ бе?

— Чанала «ооругам», је биатлонло тазыктырынгам. Тулойдо айылдаш јаткан улустыҥ уулчагында «воздушка» дейтен мылтык ла база чаналар болгон. Бис карлу јалаҥда бир тегеликти айланып, тал-ортозында токтоп, јада тӱжеле мылтыктаҥ фонарьдыҥ темир платформазын адатаныс. Лампочказы јок платформага тийгиспегенче барбас болгоныс. Чечен адатаны меге, байла, адамнаҥ тӱшкен. Адам дезе билезинеҥ эрте јӱре берген. Је мен оныла колбуларды јылыйтпагам. Туштажып, куучындажып јадырыс. Ол аҥдаарын ла балыктаарын сӱӱп јат.

— Вера Алексеевнада узак тазыктырынгаҥ ба?

— 2019 јылдыҥ јайына јетире. Ол тушта тогузынчы классты божоткон болгом. Бу ӧйдӧ Барнаулда иштеген Юрий Петрович ойто Горно-Алтайскка јанып келген. Ол бойыныҥ группазына спортчылар јууган. Николай Александрович ого, айса болзо, кыстарымнаҥ кемди-кемди кӧрӧриҥ деп айткан. Вера Алексеевна дезе кӧндӱре ле мени адап берген. Гуляевке анайып келгем. Эмди Горно-Алтайскта чананыҥ Јыландудагы базазында Юрий Петровичте тазыктырынып јадырым.

— Чӱмеркек кыстарла канайып куучындашкаҥ?

— Јакшы, јакшы болзын ла деген кеминде. «Артекке» јӱргелектеҥ озо болгон ачык-јарык кӱӱн бисте ойто катап болбогон. Юрий Петровичте ОГЭ-ни табыштырган ла кийнинде тазыктырынып баштагам. Ол бисти Себиниҥ боочызына апарып јӱрген.

— Сеге бу баштапкы јаан сбор болгон бо?

— Јок. Вера Алексеевнала кожо бис Себиниҥ боочызына бир катап база барып јӱргенис. Бис анда 2019 јылдыҥ чаган айында Вершина Тёяда болгон Сибирь федерал округтыҥ первенствозына белетенгенис. Бу мениҥ баштапкы ла јаан маргаандарым болгон. Мынаҥ озо јӱк јайгы лагерьлерге јӱрӱп, байкандарда ла јаткан болгоныс. Роллерлер де болбогон. Јаҥыс ла кросстор, кросс-јол-јоруктар ла сууда эжиниш болгон.

— Гуляевке кӧчӧриҥде тазыктыру-белетеништиҥ аайы тыҥ кубулган ба?

— Јаҥы эп-бӱдӱмдерле танышкам. Белетеништиҥ кеми элбеген, эрчими тыҥыган. Классиканыҥ бӱдӱминде баштапкы ла катап роллерге тургам. Бу роллерлерле кайра ийдинип болбос деп билбегем. Кӧргӱзӱлерим эмештеҥ бийиктеген.

— Баштапкы јаан маргаандарда једимдериҥ бийик эмес болгон. Тыҥ кородогоҥ бо?

— Эйе. Бу да айтканым чала јымжак болгодый. Кӱӱн-санаам тыҥ ӱрелген. Је ол ол ло тарый ӧдӧ берген. Јанып келеле ундып саларга ченешкем. Болгоны болуп ла калган. Оны ойто тӱзедип болор эмезиҥ. Тегин јерге не калажыраар. Оныҥ ордына «јудуруктарды тӱӱнип», оноҥ тыҥыда белетенер керек. Эмди бастыра јарыштарда анайда эдип јадырым. Јӱгӱрген, чырмайган, ӧзӧк-буур аҥданган, јӱрек типилдеген — ол ло. Мыныҥ ончозын ундуп, эртенги кӱнге карап, келер маргаандарга кечегизинеҥ артык белетенер керек. Мынайда этпезеҥ, эртедеҥ ле «кӱйӱп», чалдыгып каларыҥ.

— Кышкы ӧй тӱгенди, кар кайылды, јас келди. Эмди пленканы кайра толгоп, ӧткӧн маргаандарды эске алынып не кӧрбӧс? Быјыл јакшы једимдерге јеттиҥ. Анчада ла јаан улус ортодо. Јеҥӱлер кенерте болды ба, айса мындый кӧргӱзӱлерге јетире ӧскӧниҥ бу ба?

— Је бис ӧрӧ ӧзӧргӧ чырмайып, иштеп јадырыс ине. Керектерис бачым эмес те болзо, је табынча јылып, барып ла јат. Юрий Петрович баштапкы јылда техникага јаан ајару эткен. Ӧскӧ нени де этпегенис деп айдарга јараар. Тӱжӱре јыҥылаар јерлерде мен алдында сӱрекей кӧп ӧй јылыйткам. Ол јанынаҥ база кӧп иштегенис. Кӱскиде Себиниҥ боочызында роллерле кырды тӧмӧн јыҥылап јадала, эби јок јыгылгам. Келтей јаным алары јок сыйрык болгон. Энеме айтпагам. Ол чучураганымды кӧрӧлӧ, чананы чач деп айдар эди.

Энем мен учун тыҥ «ооруп» јат. Эмди карын эмеш темигип, токунаган. Мынаҥ озо дезе јоолош тыҥ ла болгон. Спортто јаан једимдерге једерге јӱрӱмде кӧп немелердеҥ мойножор керек. Энем мени килеп ле божобойтон. Је эмди ӧкпӧзи эмеш ӧчкӧн. Је слердиҥ кӧнӱ репортажтарыгарды бир де божотпой јат!

— Јииттер ортодо Россияныҥ первенствозында таҥынаҥ јарышта ӱчинчи јер алганыгар. Бу једим бӱгӱнги кӱнде эҥ ле эҥ дегени болгодый ба?

— Эмди тургуза эйе, андый, је мен сананзам, точка деген таныкты тургузарга чала эрте. Једимдер база болор ло деп иженедим.

— Россияныҥ јуунты командазына кирерге нени эдер керек? Јииттер ортодогы јажыгар ӧдӱп, тӱгенип калганы керегинде айдып турум.

— Оноҥ бийик једимдерге једип, Россияныҥ чемпионаттарында јакшы туружар керек. Јуунты командага кычыртуны сакыыры артып јат. Керде-марда ондый табыш болзо, мен озо баштап Юрий Петровичле јӧптӧжӧрим, оныҥ кӱӱнин угарым. Је орооныҥ национальный командазына кирип, атту-чуулу чаначыларла кожо тазыктырынып кӧрӧр сӱрекей бийик кӱӱн бар.

* * *

Койон јылдыҥ (2023) экпинделген элестери

Чаган айдыҥ 29-чы кӱни, Кемерово
Ыраак Кӱнчыгыш ла Сибирь федерал округтардыҥ Кемерово калада ӧткӧн чемпионадында Туулу Алтайдыҥ спортчызы Алина Кусургашева 10 километр јарышта јайым бӱдӱмде Красноярский крайдыҥ командазыныҥ турчызы Диана Артемьеваны финиште 4,1 секунд ӧйгӧ акалап, 1-кы јер алган. Мында ла Кемероводо эстафетада мӧҥӱн медаль ойноп алган. 10 километр јарышта классикалык бӱдӱмде дезе тӧртинчи болгон.

Бу маргаандарда Кузбасстыҥ, Омский, Новосибирский, Томский, Сахалинский областьтардыҥ, Камчатский, Алтайский, Красноярский крайлардыҥ, Алтай, Бурят, Хакас, Якут (Саха) республикалардыҥ эҥ тыҥ чаначылары турушкан.

Кочкор айдыҥ 9-чы кӱни, Тюмень
Кочкор айдыҥ 9-12 кӱндеринде Тюменьде 21-23 јашту јииттер ортодо Россияныҥ первенствозы ӧткӧн. Бу маргаандарда Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ студенти 10 километр јарышта јайым бӱдӱмде 3-чи јерге чыгып, кӱлер медальла кайралдаткан. Бу јуукта јайалталу спортчы Кемероводо мындый ла јарышта ончолорынаҥ бир башка бийик болгон. 10 километрдеги јайым јарышты бу спортчыныҥ эҥ сӱӱген бӱдӱми деп айдарга јараар.

Кандык айдыҥ 15-чи кӱни, Аппатиты
Туулу Алтайдыҥ јирме јашту чаначызы Аппатиты калада ӧткӧн Россияныҥ чемпионадыныҥ финал јарыштарында туружып, ороондо эҥ тыҥ беш чаначыныҥ тоозына кирген. Ол бежен километр марафондо финишке бежинчи келген. Курч тартыжуда јеҥӱни Россияныҥ јуунты командазыныҥ эҥ тыҥ чаначыларыныҥ бирӱзи, Олимпий ойындардыҥ чемпионы Наталья Непряева алган.

Арина Кусургашеваныҥ 2022 јылда 19 јаштуда Россияныҥ чемпионадында 15 километр јарышта ла 30 километр марафондо 19-чы ла 13-чи јерлер алып, баштапкы ла катап ороонныҥ эҥ тыҥ јирме чаначызыныҥ тоозына киргенин база темдектеер керек. Бӱгӱнги кӱнде дезе ол јаан улус ортодо чананыҥ спортында Россияда бежинчи јерде. Оны тӱгенген кыштыҥ эҥ јаан једими деп айдар керек.

Кандык айдыҥ 29-чы кӱни, Москва
Ороонныҥ јуунты командазына алылып јатканы керегинде сакылталу кычырту јиит чаначыга быјылгы јылдыҥ кандык айыныҥ учкаары кӱндеринде келген. Ол керегинде Россияныҥ чанала спортыныҥ федерациязы бойыныҥ электрон сайтында анайда ок окылу јарлаган. 2023-2024 јылдардыҥ кыжында болотон белетеништӱ сборлордо туружатан кычыртуны бастыра 48 спортчы (25 эр ле 23 ӱй кижи) алган.

Чаначылар беш бӧлӱкке бӧлӱлген. Олорды јарлу тазыктыраачылар Юрий Бородавко, Егор Сорин, Егор Перевозчиков, Андрей Нутрихин ле Петр Седов тазыктырар. Алина Кусургашеваны маргаандарга база јети кыстыҥ тоозында спорттыҥ телекейлик классту узы Андрей Нутрихин белетеер. Јерлеш спортчыныҥ једимдери аайынча Алтай Республика тургуза ӧйдӧ Россия Федерацияныҥ тергеелери ортодо 26-чы јерде туруп јат.

Арутай АДАРОВ белетеген