Алтайдын Чолмоны

«Бис ончобыс бир јаан иш бӱдӱредис»

26.05.2023

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилери кӱӱк айдыҥ 19-20 кӱндеринде Улаган ла Кош-Агаш аймактарда кычыраачыларла туштажулар ӧткӱрген.

Улаган аймактыҥ тӧс библиотеказында ӧткӧн эрмек-куучында алтай тилдиҥ ӱредӱчилери, библиотеканыҥ ла «Улаганныҥ солундары» газеттиҥ редакциязыныҥ ишчилери, кычыраачылар турушкан.

«Алтайдыҥ Чолмонында» Улаган аймактаҥ чыккан кӧп журналисттер иштеген, ол тоодо 1920-1930-чы јылдарда, «Кызыл Ойрот» атту болгон ӧйлӧрдӧ, Исай Тантыев, Алексей Телеков, Василий Саксаев, Алексей Чоков, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары Петр Ябыков, Петр Чулчушев, Дмитрий Тойдонов, Гавриил Калкин – деп, газеттиҥ баш редакторы Светлана Триянова куучындаган. – Тергеебисте журналисттер ортодо государстволык бийик кайралла – Иштиҥ Кызыл Маанызы орденле кайралдаткан эҥ баштапкы кижи «Чолмондо» эҥ узак ӧйгӧ — 50 јылдаҥ ажыра иштеген газетчи Игнат Чулчушев Улаган аймактыҥ Балыктујул јуртында чыккан. Инженер Караҥ Кошевтиҥ, ӱредӱчи Роберт Бекеневтиҥ, журналист Василий Ядагаевтиҥ, эмдиги ӧйдӧ бичиичи Сурайа Сартакованыҥ, журналисттер Марина Ябыкованыҥ ла Хамида Тадинаныҥ, бу аймакта јаткан кӧп тоолу јурткорлорыстыҥ јаркынду бичимелдери, башка-башка ӧйлӧрдӧ газедисте чыгып, тӱӱкизине кирген.

Тургуза ӧйдӧ «Чолмонныҥ» ӧмӧлигине јаҥы јиит ишчилер келген ле газет ижин јаҥыртар амадулу иштеп јат.

Быјыл јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала «Алтайдыҥ Чолмоны» јаҥы бӱдӱмле – 32 бӱктӱ чыгар. Јииттерге учурлалган «Јылдыстык» ла орус тилле чыккан «Родник» газеттер, балдардыҥ «Башпарак» бӱги јылыйбас, ӧҥдӱ калыҥ бу газетке кирер. Эмди почта јалды неделеде јука эки газетти јетиргени учун алып јат ла олор аймактарга тӱҥей ле чого, кожо келип јат. Неделеде бир катап чыгарыла колбой газетке бичидер баа 300 салковой киреге (900 салковойдоҥ 640 салковойго јетире) јабызаган.

Бу туштажулардыҥ база бир амадузы – кычыраачылардыҥ газет керегинде шӱӱлтелерин угары: не јараган, не јарабай турган, кандый бичимелдерди слер газеттиҥ бӱктеринде кӧрӧр кӱӱнигер бар, кандый јаҥыртулар керек.

Алтай тилдиҥ ӱредӱчилерин бис амадап јууганыс. Мындый куучын слерге де, биске де керектӱ деп сананадым. Бис, алтай журналисттер ле слер, алтай тилдиҥ ӱредӱчилери – бир јаан ишти бӱдӱрип јадыбыс, ол алтай тилди корыыры ла оныҥ ӧзӱмине јӧмӧӧри» — деп, баш редактор айткан.

«Алтайдыҥ Чолмоны» 100 јажын темдектеген болзо, мениҥ јӱрӱмимде «Чолмон» чыкканымнаҥ ала кожо барып јат. Бистиҥ биле газет алдыртпаган јыл болбогон – деп, аймактыҥ тӧс библиотеказыныҥ башкараачызы Зухра Чуу айткан. – Бу туштажу библиотекада ӧткӧнине сӱӱнедис. Тӧрӧл газедиске бичидип, ондо чыккан солун бичимелдерле кычыраачыларды таныштырып, ижисте де тузаланып јадыс».

«Библиотекада фильмоскоп ажыра «Алтайдыҥ Чолмонында» озодоҥ бери чыккан газеттерди кӧргӧндӧ, тилдиҥ айалгазы – јаранганы да, кунураганы да иле — деп, Наталья Санина куучындаган. — Бир ӧйдӧ «алтай тил не керек, орустап ла билзе јакшы болбой» деп айдып туратандар. Эмди улустыҥ эл кӧрӱми ӧскӧн, алтай тил керек, ол јогынаҥ канай јӱретен, албаты јылыйып калбай деген оҥдомол ойгонып јат деп бодойдым. Је ондый да болзо, тил тӱҥей ле кунурап јат. Алтай тилдиҥ ӧзӱми аайынча республикан программа јӧптӧлгӧн, ол аайынча чокум иш эдилет, кӧп алтай бичиктер чыгат. Је балдар, јиит улус телефонло куучындажарын-бичижерин артыксынып, бичик кычырарын керектебей барган.

Бир ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баштапкы бӱги алкыштарла ачылып туратан. Оны ойто орныктырар керек. Алкыш јаман немени арутаар, ачыныштарысты јымжадар, оҥдошпосторысты аайлаштырар ийделӱ. Јаткан јеристи кирлеп јадыс, ол јӱрӱмиске коомой салтарын база јетирет. Ару Алтайда јӱрген кижиниҥ јаман сӧс айдар кӱӱни келбес. Кижиниҥ јӱрӱми јаткан јериле, ар-бӱткениле колбулу, тудуш деп, бир кижи айткан эди. Сананзам, бу чын.

Бистиҥ телеҥит диалекттиҥ сӧстӧри «Чолмондо» ас кӧрӱнет. Телеҥит улустыҥ куучын-эрмеги текши алтай тилисти байгызар, ундылган эмезе тузаланбай турган сӧстӧрди орныктырар, ӧҥ-кӱӱ кожор эди. Јартап та туруп болзо, олорды тузаланар керек. Мыныла колбой, газетте јартамал, диалекттердиҥ, топонимикалык сӧзликтердиҥ рубрикаларын ачкан болзо, јакшы болор эди.

«Чолмон» албатыныҥ јадын-јӱрӱмин бичиген газет болуп јат. Је ондо јадын-јӱрӱмисти шиҥдеген «аналитический» деген бичимелдер ас чыгып јат. Олорды бичиир журналисттер астаган. Азыйда Владимир Кыдыев мындый ширтӱлер эдип туратан. Эмди Клара Кедешевна Пиянтинова кӧгӱс байлыкты кӧдӱрер јаан ишти бӱдӱрет. Олорды мен газеттиҥ, калыгыныҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ улузы деп айдар эдим».

Куучын келижерде, Наталья Николаевна Санинаны бис, азыйда Семен Данилович Куюковты ла Алексей Николаевич Качаковты, эмдиги ӧйдӧ Сурайа Сартакованы ла Карлагаш Ельдепованы чылап ок, газедистиҥ эрјине баалу журналисттери кире кӧрӧдис. Олордыҥ бичимелдери Алтайыстыҥ ончо аймактарында јаткан кычыраачыларга јаантайын солун ла сакылталу болотон.

Туштажуда телефон ажыра «чат» деген бӧлӱкте улустыҥ колбузыныҥ ӧҥзӱре сурактары база чыккан. Эрмек-куучын ӧткӱрериниҥ культуразын таштаган, керишкен-јарташкан, чын бичиириниҥ ээжилерин керектебеген эмезе билбес улустыҥ тил алышкан – «чатылдашкан» бичижи јаҥыс та текши алтай тилдиҥ эмдиги айалгазын эмес, је калыгыстыҥ текши культуразыныҥ кемин кӧргӱзип турганы туштажуда айдылган.

Улаган аймактыҥ улузы байлаган Кыскашту-Ойык ыйыгыныҥ бажында амырайтан јер тудуп алган улустыҥ башбилинижин республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохординге баштанып токтоткон. Је оноҥ ары бу сурактыҥ аайы кандый болорын улус билбес. Тергеебисте мындый байлу туулар, Алтайыста јаткан калыктар чактарга тузаланып келген эмдӱ-тусту аржандар, чӱм-јаҥдарын ӧткӱрген байлу мӱргӱӱл јерлер кӧп. Олорды эртен ле акчалу ла арга-чакту туш јердиҥ улузы садып аларынаҥ, бу јерлерди мензинип ээленеринеҥ корып аларын, мындагы эл-јонго тузаланар арганы артырарыныҥ сурактары ӧткӧн туштажуда база кӧдӱрилген.

Анайда ок јаҥныҥ ла јонныҥ колбузы, албатыныҥ чыгартулу улузы болгон депутаттардыҥ ижи ле талдаштарга барар алдында алынган молјуларын бӱдӱргени керегинде јетирӱлерди јарлаары, алтай тилде чын бичиириниҥ ээжилерин улайын солуп, булгактарды кӧптӧткӧни ле кӱнӱҥги јадын-јӱрӱмисле колбулу ӧскӧ дӧ кӧп сурактар ӧткӧн туштажуда айдылган ла шӱӱжилген.

Ӧткӧн кӱрее-куучында Улаган аймакта алтай тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ методбиригӱзиниҥ јааны Алла Енчинова, анайда ок Саратан, Улаган, Чибилӱ јурттардаҥ Валентина Тузина, Оксана Чукина, Сурна Белешева, Эзенай Толтокова, Зинаида Адыкаева, Светлана Иванова ла о. ӧ. улус турушкан.

Бу ок кӱн Улаганныҥ Культура байзыҥында «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгына, јииттердиҥ «Јылдыстык» газединиҥ чыгып баштаганыныҥ 20 јылдыгына ла оогош балдарга учурлалган 30 јылдаҥ ажыра чыккан «Башпарак» бӱгине» учурлалган ойын-концерт ӧткӧн. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ элчилерин Улаган аймактыҥ јааныныҥ ижин бӱдӱрген Айдар Акчин, аймактыҥ депутаттар Совединиҥ ижин удурумга башкарган Виталий Челканашев, Эл Курултайдыҥ депутады Айдар Тазрашев уткуганы газеттиҥ элчилери болуп келген биске де эмес, 100 јылга чыгара тергеебисте ӱзӱктелбей, алтай тилле чыккан сок јаҥыс газедиске эдилген тоомјы деп кӧрдибис.

Газет јиит ӱйени алтай тилге таскадарына јаан ајару эдип баштаган. Редакцияда јииттердиҥ «Јылдыстык» ла балдардыҥ «Башпарак» бӱктерин белетеп башкарган кижи баш редактордыҥ ордынчызы Эмина Кудачина. Кӧдӱриҥиде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ «Куулгазын каалга» мӧрӧйиниҥ туружаачыларын адаган. Олор Ай-Булат Лепетов (Кара-Кујур), Эрнар Карабелеев (Саратан), Расул Купин, Айдын-Ай Темеева, Эжер Бачимов. Бу балдардыҥ бичимелдери «Чолмонныҥ» чыгарган «Куулгазын каалга» бичигине кирген.
Газеттиҥ «Мӧҥӱн калам» конкурсында Улаганнаҥ Денис Тондоев ле Айсура Конушева једимдӱ турушкандар, олорго дипломдор ло сыйлар берилген.

Кӧдӱриҥиде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы «Чолмонго» бичидеринде ле оны таркадарында јаан болужын јетирген почтальондор Татьяна Белеевага ла Алтынсай Сартаковага (Улаган), Анна Сартаковага (Чибилӱ), Наталья Кендиеновага (Паспарты), Ада Тыдыковага (Балыкчы), Агнея Кеденовага (Акташ) ла Торко Петпенековага (Саратан) быйанын айдып, кереес сыйларын табыштырган.

Улаган аймактыҥ башкартузы бойыныҥ јанынаҥ газеттиҥ корреспонденти Хамида Тадинаны аймактыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаган.

Светлана Кыдыева

Кӱӱнисти кӧдӱрген тӧрӧл газедиске
Таҥда, эҥирде чактарла-чактарла
Јаркындалып чыгат теҥери чолмоны.
Јер-јеҥес, теҥистер, талайлар чакпындарыла
Энчикпей, энчилӱ сакыгылайт оны.
Кара башту, кайыш курлу калык база
Кару, ару «Алтайдыҥ Чолмонын» сакыйт.
Кӱӱндерин кӧдӱрген тӧрӧл газедине,
Кӱн чалыган чылап, сӱӱнгилеп, кӱӱнин салгылайт.
Калыгыныҥ салымынаҥ салышпай,
Канча јолдорды канча јылдарга газедис ӧдӧт.
Калазыныҥ, орооныныҥ тӱӱкизиле камалашкан
Кажы ла кижиниҥ јаркынына бӱдет.
Алтамын, амадузын калыгыныҥ
Амтандап, «Алтайдыҥ Чолмоны» алкайт.
Ичкирим эмес, јалакай элиле јаба
Ичкери эрчимдӱ элбек јолго алтайт.
Алтайдыҥ јаркынду Чолмоны! Сеге
Алкыжын айдат алтай калык.
Чакка чачылган чедирген јаркынына
Чагылып јарыйт кажы ла толук.
Чокту кӧстӱ чолмончылар!
Ончогорды слерди сӱӱйдис!
Калыктыҥ јӱрегин, јӱрӱмин јарыткан керегеер
Агаруланып, чактарла улалзын деп кӱӱнзейдис.
                                                      Наталья Енчинова

«Быйан слерге, кару чолмончылар!»

«Кӱӱк айдыҥ 19-чы кӱнинде Улаганда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденттериле солун туштажу ӧтти.

Культураныҥ ишчилери уткуулду солун концерт кӧргӱзип, айылчыларды бийик кеминде уткуды. Анчада ла ДШИ-ниҥ ӱренчиктериниҥ кайлап кожоҥдогоны сӱреен тыҥ, јараш эмтир, ӱредӱчилери Алан ла Айана Темеевтерге мак!

Бистиҥ аймактыҥ јаҥы башкараачызы Айдар јаҥы јамыга келген јолында баштапкы ӧткӱрген јондык кереги республикабыстыҥ ӧчпӧс јалбышту очогы «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ 100 јылдыгына учурлай эл-јоныла туштажып јӱрген, ачык-јарык, су-алтай кӧгӱстӱ корреспонденттериле ӧткӧни учурлу темдек деп кӧрӱнет.

Соцсетьтердеҥ кӧргӧндӧ, албаты-јон башчы болуп келген Айдар Кириллович Акчинди тооп, ого бӱдӱп иженгендери, јӧмӧӧр кӱӱндӱ болгоны иле кӧрӱнет. Аймактыҥ јаҥы башчызы јонныҥ кӱӱнин кӧдӱрип, бӱдӱмјизине турар деп иженели.

Аймактыҥ башкартузы айылчыларга кызыл курлар курчаганын сӱӱнип кӧрдим. Јаандарыс алдында кызыл курлар курчанып јӱретен эди. Кызыл кур – учурлу, оны эҥ кӱндӱлӱ, тоогонын, байлаганын кӧргӱскен темдек деп угуп јӱретем.

Культура бӧлӱктиҥ јааны Солунай Санааныҥ айткан кӧдӱриҥилӱ уткуул сӧзи тыҥ, бичиичи-поэт Наталья Енчинованыҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке учурлаган ӱлгери јӱрекке тийип, куйка-башты јимиредер ийделӱ болды.

Албатыбыстыҥ ӧзӧги болгон јаан тоомјылу газедистиҥ баш редакторы эрӱ јымжак бӱдӱмиле, ачык-јарык куучыныла туштажуга келген бистерди бактырып, «АЧ» газет андый болбой» деп сагыш артырды. Класстажым Чеконов Юраныҥ балазы Айару Чеконова, јерлежис Юрий Михайлович Яргаковтыҥ балазы Ай-Тана Яргакова «Чолмондо» иштегилеп турганы оморкотты. Бу эки јиитке једимдӱ иш, ачык јол кӱӱнзейдим.

Јерлежис Хамида Алексеевна Тадинага Улаган јеристиҥ улузын адап, кӧдӱрип јӱргенине аҥылу быйан. Чолмончыларыс туштажуга амадап, јеҥӱчил ӱренчиктерге, газетле колбу туткандарга, почтальондорго баштыктарын белетегенче келип табыштырганына алкыш-быйан! Ол баштыкта баалу бичиктерле кожо талкан болгоны мениҥ ӧзӧгиме тыҥ табарды. Алтай улус качан да айылга куру кирбес, тудунчакту, тӱӱнчекте талканду келетен. «Бот, бу бис, алтайлар, талкан јытту «Алтайдыҥ Чолмоны» кару газедим» – деп, кайкап ла сӱӱнип санандым.

Быйан слерге, кару чолмончылар!

Слер – Туулу Алтайдыҥ кажы ла толугында тоомјылу айылчылар.

Карлагаш Ельдепова