Алтайдын Чолмоны

Школыстыҥ тӱӱкилик јолы

26.05.2023

Jӱзӱн öзöктиҥ балдарын
Jууп ӱреткен ӱредӱчилерис,
Кöп сууларды бириктирген
Кöл бодолду школыс.

Албатыныҥ jӱрӱминде 30-чы jылдар, байла, эҥ ле ундылбас jылдар болуп тӱӱкиде арткан. Ол jылдар jаҥыс та кызалаҥду ла шыралу öйлöр эмес, је улустыҥ jадын-jӱрӱмине jаҥыртулардыҥ толкузы jайылган öйлöр. Jаҥыдаҥ jурт ээлем, школдор тöзöлгӧн, эҥ баштапкы кӧлӱктер келген. Совет jаҥ тӧзӧлип, олордыҥ öзӱми jол алынып баштаган.

Кош-Агаштыҥ тайга-тажында jаткан албатыга балдарды школго jууп ӱредер, кыс балдардыҥ тулуҥын кезер деп табыш угуларда, кезик улус айыл-jуртын таштап, кыйуныҥ ары jанына качарда, кезик айылдарда очокто казаны кайнап туруп калган дежетен.

1931 jылда jаскыда ээн арткан кереҥи (кийис) айылдарды колхозтыҥ конторазы ла складтары эткен. Ол айылдар Чуйчы Назаров ло Таба Тельбеков деп улустыҥ болуптыр. Бу ла jыл кӱскиде ол айылдарды Кöк Тöбöниҥ алтыгы jанында акка экелип тудала, контора ла склад эткен. Экинчи катап колхоз анда тöзöлгöн. Кӱс келерде, олорды јурттыҥ учында саман турага кӧчӱрген.

Бир јылдаҥ контора болгон тураны школ эткен. Мынаҥ озо балдар Кош-Агашта ла Ортолыкта ӱренгендер. 1932 jылда Мукур-Таркатыда школ ачыларда, ол балдар ойто баштапкы класстаҥ ӱренип баштаган.

1932-1933 ӱредӱлӱ jылда ӱренген ӱренчиктердиҥ ады-jолын адап ийели: Корбо Шанданова, Баян Чурекенов, Алтындай Чурекенова, Ботулдай Талкыбаева, Алчыбай Тымтышева, Бугун Чурекенова, Кӱчӱмен Телесов, Мантылай Чинатов, Папан Бажанова, Jашуул Балбанов, Борокӱчӱк Тымтышева. Ӱредӱчилери Чарбике Азанова, Вера Филипповна Чербикова, Бекей Мустафанов, Блеубай Аюбаев болгондор.

1933-1934 ӱредӱлӱ jылда бу школдо Керек Тоҥыжанов, Испирит Попошев, Манзыр Талкыбаев, Былбык Кермалтанов, Бочонко Еликпеев, Борокӱчӱк Малчинов, Кычык Керексибесов, Нурияр Чоконов, Седип Ефтимов, Чокпор Бабашев, Нурахмет Едилбаев, Адай Тымтышева, Яманкара Шанданов ӱренгендер. Ӱредӱчилери – Петр Маркович Келишев, Бекей Аюбаев, Карамчы Бабинасова, Аргоков (ады jок), Клавдия Семеновна Юстегешева.

1934-1935 ӱредӱлӱ jылдыҥ ӱренчиктери: Jажитоо Ултариков, Куран Тулинова, Эрчен Казакпаева, Бороҥдой Байрамова, Кыдырбай Керексибесов, Бокту Еников, Манлык Садакпаева, Тусура Еликпеева, Борбонош Казакпаева, Эпен Амырова, Мыйнан Тымтышева, Салам Яманчинов, Кӧккӧс Назарова, Борис Малчинов. Ӱредӱчилери: Блеубей Мустафанов, Бекей Аюбаев.

1935-1936 ӱредӱлӱ jылда школдо Кенjе Шартланова, Манлык Тадинов, Чокой Саргатытова, Тылму Санданова, Кӧтӧ Урелов, Колсой Попошева, Бокбаш Тымтышева, Айтпа Тулесова, Кенjе Тымтышева, Мурзагалый Ахметов, Бырчык Наиров, Турен Мечешев, Jаманкыс Саргатытова, Тобок Суразов, Койлу Попошева ӱренгендер. Ӱредӱчилери Петр Маркович Келишев, Клавдия Семеновна Юстегешева.

1936-1937 ӱредӱлӱ jылда Таныбас Павлова, Бырчык Тулесов, Тобок Суразов, Jӱстӱкпей Керексибесова, Морjон Чинатова, Боросур Байрамова, Койон Ултарикова, Аудачи Шартланова ӱренгендер.

1937-1938 ӱредӱлӱ jылдыҥ ӱренчиктери Бийне Константинова, Корла Талкыбаева, Jаманкыс Саргатытова. Ӱредӱчизи Бекей Мустафанов болгон.

Ол ӧйлӧрдиҥ ӱренчиктериниҥ, ӱредӱчилериниҥ ады-јолдорын јуук јылдарга јетире эзен јӱргендердеҥ Мария Манзыровна Алибова угуп, бичип алган. Ол школыстыҥ тӱӱкизин јиит ӱйе билзин деп биске бойыныҥ кӧмзӧзин чеберлеп бергенине сӱӱнип, быйанду јӱредис.

Мукур-Таркатыныҥ школы тӧзӧлгӧнинеҥ бери мында директор болуп Бекей Аюбаев, Блеубай Мустафанов (1932- 1933 jылдарда) иштегендер. Оныҥ кийнинде Агния Михайловна Чевалкова (1954-1961), Семен Чотпорович Чумакаев (1957-1961), Ануарбек Когудаевич Исанов (1967-1971), Алибек Мерекенович Чотпанов (1971 j.), Салентай Карчиганович Аспамбитов (1971-1979), Валентина Николаевна Бабышева (1980-1981), Александр Дмитриевич Чеконов (1981-1982), Елизавета Аильдашевна Керексибесова (1982-1987), Сергей Кожанович Джартанов (1987-1991), Владимир Мантылаевич Масканов (1992-2001), Валентина Ивановна Карулова (2002-2019). Тургуза ӧйдӧ Эзен Евгеньевич Сюйлешев иштейт.

Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ öйинде ле оныҥ кийнинде Мукур-Таркаты jурттыҥ школында иштеген ӱредӱчилер: Н.И. Янкина школдыҥ завучы, Н.М. Кужлекова, В.И. Чепкина, Т.А. Темдекова, К.С. Чунижекова, В.Ф. Дробинина, Е.М. Суразакова, Е.Д. Кайгородова, О.П. Никиткина, Н.И. Мискина, М.П. Уханова, С.М. Тозыякова, Ч.Т. Кискин.

1953 jылда јуртта jаҥы школ тудулган. Ол школды М.А. Масканов, Я.А. Челтенов, Б.У. Карулов, С.А. Масканов ӱренип божоткондор. 1956 jылда ол ӧйдӧ jетиjылдык школдыҥ ады jарлу ӱренчиктери: А.М. Очурдяпова, Е.А. Керексибесова, М.Н. Байрамова, М.С. Кудачинова, Д.М. Талкыбаева, В.Н. Найденов, С.М. Найденов, В.П. Каташева, С.К. Керексибесова. Jаҥы школдо Белтирдиҥ, Јазатырдыҥ, Ортолыктыҥ балдары интренатта јадып ӱренгендер. 1960 jылдарда Таныспай Боксурович Шинжин интернаттыҥ таскадаачызы болгон.

1967-1984 jылдарда бу jуртта чыккан-öскöн, тöрöл колхозто председатель, Кош-Агач аймактыҥ jааны, республикада башкару иштерде иштеген Мураткан Бейсенович Кыдырбаев база бу школдо ӱренген. Эмди оныҥ уулы Серикжан Муратканович јакшы ӱренип турган балдарга адазыныҥ адыла адалган сый берет. Бу сыйды 2017 jылдаҥ бери јылдыҥ ла беш ӱренчик алат.

Республика ичинде ады jарлу, билими тереҥ, албаты-jонды башкарарына jайалталу jерлежис Николай Михайлович Малчинов, база бистиҥ школдо ӱренген. Jурт ээлемниҥ институдын, Тимирязевтиҥ адыла адалган академияда аспирантураны божоткон Станислав Александрович Тымтышев база бистиҥ школдыҥ ӱренчиги болгон. Бу улус школло jуук колбу тудуп, jиит ӱйени ӱредерине, ишке-тошко таскадарына jаан болужын jетирген. Иштиҥ Магыныҥ ордениниҥ бастыра степеньдериниҥ кавалери Солтон Амырович Масканов бу школды божоткон. Алтай Республиканыҥ ла Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Татьяна Мамыевна Курдяпова, школдо «Сурлан» деп театрал öмöлик тöзöп, канча jылдарга кайралдар алган ады jарлу режиссер. Оныҥ кӧп тоолу jайалталу ӱренчиктери эмди республиканыҥ эл театрында јарлу актерлор.

Баланыҥ эртенги кӱни, келер jӱрӱми учун каруулу болоры, албатыныҥ, ороонныҥ, бастыра телекейдиҥ эртенги салымы – ӱредӱчиниҥ колында. Тургуза öйдö Мукур-Таркатыныҥ школын Эзен Евгеньевич Сюйлешев башкарат, ӱредӱлик бöлӱкти Евгений Александрович Тымтышев билгир апарат, ӱренчиктерди таскадаар ишти Алдырбас Игоревна Яданова эрчимдӱ ӧткӱрет. Ӱредӱчилер: Г.М. Бодушнина, Г.К. Бодушнин, К.Ж. Оспанова, Г.К. Самаева, Н.И. Унукова, Э.У. Абышева, С.М. Термишева, А.Т. Найденова, Я.В. Чиндакаева, А.С. Малчинова, А.М. Суразова, А.С. Павлова, Т.Г. Шантанова, Ч.В. Малчинова, Т.Ц. Бойдоева, А.Г. Еликпаева, И.И. Ултарикова, С.Б. Бадарчинов, А.В. Екоев, Э.В. Еликпаев, Э.Б. Болтокова, М.С. Ултарикова, Ч.С. Тугурова, И.Е. Санина, К.Э. Телетова, Ф.А. Кайсанова, В.И. Суразова, А.В. Карамусанова, А.О. Урелова, А.Н. Ручковский, А.В. Шаудуров, А.В. Беленирова, А.В. Лепетова, А.Г. Табылгинов, А.А. Болтокова, С.И. Акчалов, С.Б. Макишанов балдарга билгирин бергилейт.

Јиит башкараачы Эзен Евгеньевич Сюйлешев школго кöп jаҥыртулар эдип, школдыҥ адын аймак ичинде бийик кӧдӱрген. Школ ӱредӱликте, цифровой ло гуманитар ууламjылар аайынча «Ӧзӱмниҥ точказы» деп бастырароссиялык тöс jерлердиҥ тоозына киргени ле jедимдӱ иштеп турганы јарлу. Ӱлекер аайынча школдо химияныҥ, физиканыҥ, биологияныҥ jаҥы кыптары ачылган. Олорды калганчы технологияларга келиштире jаҥы јепселдерле ажындыра jеткилдеп алганы сӱрекей мактулу, онызы кажы ла ӱредӱчиге jеҥилте. Кыптарда jаҥы компьютерлер, принтерлер, планшеттер, лабораториялык иштерге керектӱ дидактический материалдар, реактивтер алынган. Физиканыҥ кыбына солун роботтор экелген. Ӱренчиктер бойлоры ӱлекерлер, программалар тургузат. Олор кажы ла урокты сакып, роботторды сӱреен тӱрген jуугылайт.

2017 jылда орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Галина Мантылаевна Бодушнинаныҥ ӱренчиги Байару Болтокова ЕГЭ-ле 100 балл алып, тӧрӧл школыстыҥ адын чыгарган. Санкт-Петербург калада «Россияныҥ эҥ артык 100 школы» деп jаан маргаанныҥ дипломыла кайралдаткан. Оныла коштой, башка-башка јылдарда алтын ла мӧҥӱн медальдар алган ӱренчиктерисле бис база оморкойдыс. Олор: Айнур Оспанова, Байару Болтокова, Айлана Мамаева, Доллареса Тулесова, Власта Чурекенова, Байана Мудаева, Айлана Болтокова, Линда Кыдырбаева.

Ӱредӱчиниҥ ижин баалап, орооныстыҥ президенти 2023 jылды Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ jылы деп јарлаган эди. Ого учурлай аймак ичинде, jурт школдордо кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӱрилет. Бистиҥ школдыҥ öмöлиги кöрӱмjилӱ, jозокту ижиле аҥыланган билгирдиҥ устарыла jылу туштажу öткӱрген. Тöрöл школыста 30-45 jылдыҥ туркунына иштеп, «Ӱредӱликтиҥ отличниги» деп нерелӱ атла Елизавета Аильдашевна Керексибесова, Валентина Николаевна Бабышева, Мария Николаевна Байрамова, Татьяна Ивановна Метреева, Мария Манзыровна Алибова адаткандар; Галина Мантылаевна Бодушнина ла Галина Алексеевна Кольчикова – РФ-тыҥ ӱредӱлигиниҥ нерелӱ ишчилери, Зоя Тохуновна Кольчикова – АР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, оноҥ до ӧскӧлӧри ороон ло тергее кеминде башка-башка кайралдарла кайралдаткандар.

Ойгор кöгӱстӱ, тереҥ санаалу, билгири бийик, ченемели байлык, кöгӱс кöрӱми элбек, jондо jозокту бистиҥ сӱӱген ӱредӱчилериске ӱргӱлјиге мак. Слерле оморкоп, слерге быйанду jӱредис.

Кару öмöлигимниҥ ле Алтай Республиканыҥ ӱредӱчилерин, таскадаачыларын Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ jылыла уткуп, бек су-кадык, ырыс, амыр-энчӱ, иште бийик jедимдер, jаан кирелтелер, ӱренчиктерердиҥ jолы ачык болуп, ченелтелерди бийик кеминде табыштырзын деп кӱӱнзейдим.

Тоогонымла, Тана ШАНТАНОВА,
школдыҥ ӱредӱчи-библиотекари