Алтайдын Чолмоны

Jебрен маньчжур тилдиҥ jарлу кöчӱреечизи ле шиҥжӱчизи

02.06.2023

Билимниҥ телекейинде бойыныҥ jаан изин артыргыскан улустыҥ тоозында бистиҥ jерлежис, jарлу алтай билимчи мундус сööктӱ Людмила Васильевна ТЮРЮМИНА (Ешева).

Людмила Васильевна Тюрюмина jебрен маньчжур тилдиҥ шиҥжӱчизи ле байлык ченемелдӱ кöчӱреечи болгон. Бистиҥ ороондо бу jебрен тилдиҥ кöчӱреечилери jокко jуук. Уралдаҥ ала Сибирьди ле Ыраак Кӱнчыгышты текши алганда, Людмила Васильевна jаҥыскан мындый билимчи-кöчӱреечи болгон.

Маньчжурлар – Маньчжурияныҥ (эмди тӱндӱк ле кӱнчыгыш Кыдаттыҥ jери) калыгы. Маньчжурлардыҥ öбöкöлöри чжурчжэндер болгон. Олорды онойдо кыдаттар адаган. Олор бойлорын маньчжурлар деп 17 чактаҥ ала адагылайт. Бистиҥ ороондо маньчжурларга jуук, тöрööн эвенк, эвен, нанай, ульч, орок, ороч, удэге, негидаль деп тунгус албатылар бар. Олор Красноярск крайда, Саха Республикада, Сахалинде, Ыраак Кӱнчыгышта jаткылайт.

Маньчжурлардыҥ бичиги бойыныҥ тилине келиштирип салган монгол бичик болор. Монголдор бойыныҥ öйинде оны тӱрк тилдӱ уйгурлардаҥ алган. Эмдиги öйдö маньчжур тил кыдаттардыҥ ортозында тыҥ кайылып брааткан, бойыныҥ маньчжур бичигин билер улус база астап калган.

Мен билимчи Людмила Васильевна керегинде Сибирьдиҥ албатыларыныҥ тилдерин шиҥдеп турган бöлӱктиҥ jааны, jарлу тюрколог Наталья Николаевна Широбоковадаҥ уккам. 2018 jылдыҥ jайында Людмила Васильевнала таныжып, оныҥ айлында туштажып, тöрöл Алтайыс, билимдеги солундар, тилдиҥ сурактары керегинде куучындажатаныс. Людмила Васильевна Анна Ахматованыҥ, Марина Цветаеваныҥ ла jарлу алтай поэттердиҥ орус тилге кöчӱрилген ӱлгерлерин, бойыныҥ ӱлгерлерин эске кычырып туратан. Билимчи алтай тилин билбес те болзо, алтай бичиичилердиҥ орус тилге кöчӱрилген чӱмдемелдериле таныш болгон. Олордыҥ бичиктери библиотеказында jергелей турган.
Бу jаан эмес бичимелде мен озо баштап Людмила Васильевнаныҥ билимге келген jолы керегинде, оноҥ дезе бу кижиниҥ эткен ижиниҥ билимде, телекейлик маньчжуристикада учуры керегинде кыскарта айдар кӱӱним бар. Людмила Васильевнаныҥ бойы керегинде ле кожо иштеген улустыҥ бичигенинеҥ ӱзӱктерди мен öнöтийин алтай тилге кöчӱрбей, орустап берип турум. Мынайып мен кару кычыраачыларга улу билимчиниҥ байлык, ээлгир тилин, ич-телекейин, кӱӱн-санаазын оныҥ бойыныҥ сöстöри ажыра кöрöр, таныжар арга бередим.

Людмила Васильевна 1940 јылда јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде Горно-Алтайск калада мундус сööктӱ Василий Ешевич ле Татьяна Степановна Ешевтердиҥ билезинде чыккан. Энези Ешева (Попова) Татьяна Степановна Ороктой jурттаҥ. Адазы Василий Ешевич Ешев Кайырлыктаҥ. Jуудаҥ озо ол областьтыҥ «Кызыл Ойрот» газединиҥ инструкторы, Оҥдой аймакта ВЛКСМ-ныҥ качызы, бу ла аймактыҥ прокурорыныҥ болушчызы, Улаган аймакта jаргычы, областьтыҥ jаргызыныҥ председатели ле оноҥ до öскö jамылу иштерде иштеген. Василий Ешевич Ада-Тöрöл учун Улу jууда баштапкы бийик кайрал алган алтай кижи. 1941 jылдыҥ сыгын айында ол Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан.
Василий Ешевич ле Татьяна Степановна ӱч кызына бийик ӱредӱ берген. Jааны Нелля Васильевна суула jӱзетен транспорттыҥ инженерлерин белетеп турган Новосибирсктеги институтты, сыйны Нина Васильевна Томскто геолого-разведочный институтты божоткондор.

Людмила Васильевна школдыҥ кийнинде бир jыл кöктöнöр мастерскойдо иштейле, Новосибирсктеги инженерно-строительный институтка кирип, эки jыл ӱренген. Бу ӱредӱ ичине кирбегенинеҥ улам айлына jанып, Горно-Алтайскта бичик чыгарар издательстоводо бир jыл корректор болуп иштеген. Ол тушта ондо Лазарь Кокышев, Аржан Адаров иштеп турган öй болгон деп, Людмила Васильевна эске алынатан.

Ол бойы керегинде мынайда бичийт: «…я дочь Алтая и унаследовала навыки и характер алтайской женщины: уметь шить всё от распашонки до обуви; сидеть в седле; не бояться и любить братьев наших меньших, как умеют они — до потери сознания и самой жизни; прыгать по скалам; рубить дрова; разводить костер и жить в неприхотливой обстановке, напоминающей быт аила (юрты)» (Л. В. Тюрюмина. Очарованность… Снова она! Новосибирск, 2020. С. 215).

1962 jылда Людмила Васильевна Новосибирсктиҥ университедине кирет. Ол бу университеттиҥ гуманитар факультединиҥ баштапкы студенттериниҥ бирӱзи.

Новосибирсктиҥ Академгородогы 1958 jылда jарлу академик М. Лаврентьевтиҥ баштаҥкайыла тайга jерде тудулып башталган. Москва, Ленинград ла öскö дö городтордоҥ öктöм, билгири jаан билимчилер Сибирьде билим иштерди баштаарга, бу jерлерди бастыра jанынаҥ тереҥжиде шиҥдеерге келгилеген. Университет баштапкы катап бойыныҥ эжигин школды божоткондорго 1959 jылда, гуманитар факультет дезе 1962 jылда ачкан. Бу факультеттиҥ деканы болуп, академик А. П. Окладниковтыҥ кычыртузыла, атту-чуулу тунгусо-маньчжуроведтер, эмеген-öбöгöн Валентин Александрович Аврорин ле Елена Павловна Лебедева келгендер.

Валентин Александрович гуманитар факультетте Сибирьдиҥ тургун албатыларыныҥ тилин шиҥдеер специалисттерди белетеер бöлӱк ачат. Елена Павловна jиит студент Людмила Васильевнаны jебрен маньчжур тилге ӱредерге талдап алат. Елена Павловна ого сӱреен jалакай болгонын, билимдик телекейге jолды ачканын, jебрен Кыдатты, маньчжур тилдиҥ jаражын кöргӱскенин Людмила Васильевна анчада ла аҥылап темдектейтен. Людмила Васильевна «Маньчжур бичимелдерде чжурчжэндердиҥ тергеезиниҥ тöзöлгöни керегинде» («Маньчжурские источники об образовании государства чжурчжэней») деп диплом ижин беш темдекке корулап, СССР-дыҥ Билимдер академиязыныҥ тӱӱки, филология ла философия институдыныҥ аспирантуразына кирет.

1972 jылдаҥ ала 1990 jылга jетире бу институтта гран ары jанында Кӱнчыгыштыҥ ороондорыныҥ тӱӱкизин шиҥдейтен бöлӱкте кöчӱреечи болуп иштеген. Людмила Васильевнаныҥ тöс ижи кӱнчыгыштыҥ орто чактарда jаткан чжурчжэнь, кидань, маньчжур деп албатылары керегинде Jебрен Кыдаттыҥ бичимелдерин кöчӱрери болгон.

Цзинь империяныҥ (öскö ады «Ранняя Цзинь», чжурчжэндердиҥ XII-XIII чакта болгон тергеези) башкарузы тергеениҥ тӱӱкизин бичиир институт тöзöгöн. Бу институтка керектӱ jӱзӱн-башка чаазындарды табып, jууп, каандыктыҥ окылу тӱӱкизин бичизин деп jакылта берилген. Улай ла ӧткӧн jуу-согуштардаҥ, тартыжулардаҥ улам jаҥыс ла XIV чакта Кыдаттта Юань деп монгол династия тушта ӱч династияныҥ тӱӱкизи «Ляо ши», «Цзинь ши», «Юань ши» кепке базылган. «Ляо ши» киданьдардыҥ, «Цзинь ши» чжурчжэньдердиҥ, «Юань ши» монголдордыҥ Кыдатта болгон династиялары керегинде тӱӱкилик бичимелдер болор.

17 чакта маньчжурлар jаҥга келип, Цин (öскö ады «Поздняя Цзинь», 1644-1911 jылдар) деп династия тöзöп, 300 jылга jуук Кыдатты башкарган. Бу династия тушта он jылдыҥ туркунына бу öрöги ӱч династияныҥ тӱӱкизин кыдат тилдеҥ маньчжур тилге кöчӱрип, кепке баскандар. Бу öйдö маньчжур тилле окылу, тӱӱки, кудай jаҥ керегинде ле оноҥ до öскö бичимелдер бичилген. Людмила Васильевна шак ла ол маньчжурлар башкарган öйди шиҥдеп, кöп билим иштер бичиген. Jе озо ло баштап ол jебрен маньчжур бичимелдерди, хроникаларды орус тилге кöчӱрген jарлу билимчи болор.

Людмила Васильевна шак бу ӱч династияныҥ XVII чакта кыдат тилдеҥ маньчжур тилге кöчӱрилген хроника-тӱӱкизиниҥ экӱзин маньчжур тилдеҥ орус тилге кöчӱрген.

Баштапкы кöчӱргени – «Ляо ши», эмезе маньчжурлап «Дайляо гуруни судури» (орустап «История Великой империи Ляо»). Бу бичик «История Железной империи» деп адалып, 2007 jылда Новосибирскте чыкты. Бу кидань албатыныҥ тӱӱкизи керегинде тӱӱки-летописьти орус тилге баштапкы катап кöчӱрген кижи – Людмила Васильевна. Бу бичимелди кöчӱрери тегин иш эмес. Нениҥ учун дезе оныҥ тили байлык, художественный чӱмдемелдерге тӱҥей. Байа окылу бичимелдердиҥ, летописьтердиҥ тилиндий эмес. Оныҥ учун оны jебрен Кыдаттыҥ, анда ла jанында jаткан албатылардыҥ тӱӱкизин, культуразын jакшы билер, анайда ок бойы байлык, чечен тилдӱ, јайаан jайалталу кижи кöчӱргедий болгон. Ӱч чактыҥ туркунына бӱткӱл орус каандыкта бу сӱрекей керектӱ ишти кöчӱрер бир де кижи табылбаган. Андый кижи ас тоолу, jе кöкси байлык алтай албатыдаҥ болгоны, байла, тегиндӱ эмес.

Текши телекейди алза, Людмила Васильевнанаҥ озо бу хрониканы немец тилге немец укту Х. К. фон Габеленц (1807—1804 jj.) деп тил шиҥжӱчи кöчӱрген. Jе ол оны бӱткӱлинче кöчӱрип болбой, кыскарта ла берген. Людмила Васильевна Х. К. фон Габеленцтиҥ ижин немец тилдеҥ орус тилге база кöчӱрген.

Людмила Васильевнаныҥ база бир кöчӱрген jаан ижи – «Юань ши», маньчжурлап «Дай Юань гуруни судури» (орустап «История Великой империи Юань»). Бу летописьти Людмила Васильевнага учына jетире кöчӱрерге келишпеген. Кöчӱргени «История Небесной империи» деп адалып, 2011 jылда Новосибирскте чыкты. Бу тӱӱкилик ишти баштапкы катап орус тилге Пекинниҥ духовной миссиязыныҥ туружаачызы П. И. Каменский 18 чакта кöчӱрген. Бу летописьте монголдордыҥ 13-14 чактарда тӱӱкизи берилген. Ондо дезе Кыдатта Юань династияныҥ тöзööчизи Чингис-хан ла оныҥ кийнинде болгон монгол тӧрт каан Угэдэй (Тай-цзуна), Гуюк (Динцзуна), Мункэ (Сянь-цзуна) ле Хубилай (Ши-Цзу) тушта öй кöргӱзилген.

Jарлу билимчи-кöчӱреечи Людмила Васильевна «Маньвэнь Лао Дан» («Старый архив на маньчжурском языке») деп ишти база кöчӱрип, 2013 jылда кепке баскан. Бу бичимел jебрен маньчжурлардыҥ тӱӱкизи, олордыҥ Цин тергееге биригип турган тужында кӱч öйи, монголдорло, кыдаттарла jуу-согуштары керегинде.

Мындый иштерди кöчӱрери билимчинеҥ jаҥыс ла jебрен маньчжур тилди jакшы билерин эмес, онойдо ок ол öйди, ол албатылардыҥ культуразын, тӱӱкизин тереҥжиде билерин некейт. Бу летописьтерди кöчӱрерге кӱч болгон учун, кöп саба билимчилер олордыҥ текши ле учурын бергилеп салатан болгон. Людмила Васильевна дезе jарт, толо кöчӱрип, олордыҥ тилин, марын чокум кöргӱзерге амадаган. Оныҥ учун билимчилер оныҥ иштерин аҥылап темдектегилейт. Jарлу билимчи В. Е. Ларичев Людмила Васильевнаныҥ иштерин бийик баалап, мынайда бичийт: «Выполнен ею этот труд по переводу на высоком научном уровне, ибо она — переводчик от Бога, обладающий редкостной способностью чувствовать тонкости древнего восточного текста и изящно, поэтически, но без потерь в точности передать глубокий смысл и высокий дух летописного повествования» («История Железной империи». Новосибирск, 2007. С. 13).

Людмила Васильевнаныҥ кöчӱрген иштериниҥ учуры jаан. Олор Тöс лö Кӱнчыгыш Азияныҥ орто чактардыҥ тӱӱкизиле иштеп турган билимчилерге jаҥы аргалар берет, тӱӱкиниҥ jарт эмес сурактарын jаҥыдаҥ кöрöрине jолын ачат. Билимчилер кыдат тилле бичилген тӱӱкилик бичимелдерле кöп jылдардыҥ туркунына иштеп, маньчжур бичимелдерге тыҥ ајару этпейтендер. Эмди дезе билимчилер ол чактарда болгон керектерге бир jерде jаткан кыдаттардыҥ ла кöчкӱн маньчжурлардыҥ кöрӱжиле кöрöр аргалу. Алтай албатыныҥ, Сибирьдеги öскö дö албатылардыҥ тӱӱкизи Jебрен Кыдатла, монголдорло колбулу учун тӱӱкини шиҥдеген бистиҥ де билимчилерге керектӱ ле тузалу иш деп айдар керек.

Людмила Васильевнаныҥ jӱрӱми јеҥил болбогон. Ол оору уулын jаҥыскан кичееп, энениҥ бастыра сӱӱжин, эркезин ого берген. Тоомjылу бу билимчи мындый jеҥил эмес айалгада бойыныҥ ижин ак-чек ле чындык бӱдӱрген. Ол тушта институттыҥ директоры болгон академик А. П. Окладников ого jалакай болгоны, квартираны аларга болушканы керегинде Людмила Васильевна быйанду сӧстӧрлӧ куучындаган эди. Людмила Васильевна В. Е. Ларичев, Г. Г. Пиков деп jарлу билимчилерле кожо иштеген, билим иштерди белетеп, кепке базып чыгарган.

Людмила Васильевнаныҥ ӱлгерлер бичип турганын угала, Новосибирскте госуниверситеттиҥ текши тӱӱкиниҥ кафедразыныҥ заведующийи кожо иштеген Г. Г. Пиков ӱлгерлерди јууп, 2020 jылда ӱлгерлик јуунты эдип чыгарган. Бу бичигинде Людмила Васильевна бойыныҥ кöчӱрген иштери керегинде мынайда бичийт:

Вы многих примеряли на себя,
но отвергали, не давались в руки.
Наверно, ждали именно меня
и 300 лет томились в серой скуке.
Но вот явились под неяркий свет
настольной лампы и заговорили
о том, о чем молчали столько лет,
что свято для потомков сохранили.
И потихоньку, строчка за строкой,
распутать тайны знаков позволяя,
со мной срастались, становились мной
и жили вновь, ликуя и страдая!

2020 јылда 80 jажы толгоныла колбой Людмила Васильевна керегинде тöрöл газедибиске бичиирге jазанарымда, кемзинчек билимчи jöбин бербеген: «Ӧбöкöлöрдиҥ jерине атанзам, кийнинде бичигейер» — деп айткан эди. Людмила Васильевна бистеҥ 2022 jылда тулаан айдыҥ 7-чи кӱнинде ковид оорудаҥ улам ырады.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада быјыл кандык айдыҥ 14-чи кӱнинде Людмила Васильевнаныҥ эземине учурлаган туштажу бийик кеминде öтти. Людмила Васильевна эзен тушта бир канча билим бичиктерин Эл библиотекага ла Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институдына сыйлаган эди. Билимчи jада каларда, оныҥ сураганыла бастыра jӱрӱминде тузаланган, бойыныҥ öйинде ого кару ӱредӱчизи Елена Павловна Лебедева сыйлаган сӱрекей баалу «Полный маньчжурско-русский словарь» (1875 jылдыҥ) деп бичигин сыйны Нина Васильевна Ешева Эл библиотекага табыштырган. Бу бичик керегинде библиотеканыҥ ишчизи Т. К. Майчикова «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте бичиген эди. Кем билер, айса болзо, бистиҥ jаш ӱйедеҥ jебрен тилдердиҥ ле калыктардыҥ шиҥжӱчилери эмди де чыгар, jаҥы ачылталарды эдетен билимчилер кöп болор деп иженер керек.

Айана Озонова,
Россияда Билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бöлӱгиниҥ филология институдында Сибирьдеги калыктардыҥ тилдерин шиҥдеер бöлӱктиҥ баш билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады