Алтайдын Чолмоны

Куулгазын ийделӱ эл театр

16.06.2023

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театр быјыл тӧзӧлгӧнинеҥ ала 45-чи јылдыгын темдектейт. Кычыраачыларды эл театрдыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолыла таныштырадыс.

«Ойрот-театр» (1933-1936 ј.ј.)
Туулу Алтайдыҥ «Ойрот-театр» деген баштапкы профессионал театры 1933 јылда тӧзӧлгӧн. Озо баштап ол ижин Ойротпромкооперацияныҥ типовый уставту, паевый взносторлу артели болуп баштаган. Актер ло режиссер Леонид Николаевич Баской (Баскаков, 1980-1946 ј.ј.) театрды ачкан ла оныҥ баштапкы режиссеры болгон. Оныҥ башкартузыла труппада јирме актер иштеген. Ойрот-театрдыҥ јайаан ӧмӧлиги баштапкы ойын-тургузузын А. Островскийдиҥ «Лес» деген чӱмдемели аайынча тургускан. Ойротияныҥ промсоюзыныҥ артели болуп, театр (1933 јылдыҥ тулаан айынаҥ ала 1934 јылдыҥ куран айына јетире) орус ла ӧскӧ ороондордыҥ классиказы аайынча одус пьесаны тургускан.

Ойротияныҥ колхоз-совхозыныҥ эл театры (1936-1950 ј.ј.)
Студия бойыныҥ ижин 1936 јылда Д. Фурмановтыҥ «Чапаев», А. Островскийдиҥ «Гроза», П. Кучияктыҥ «Оролор», Н. Улагашевтиҥ «Ӱч кыс», К. Гольдониниҥ «Слуга двух господ», А. Островскийдиҥ «Поздняя любовь» деген тургузуларыла иштеп баштаган. Студияны режиссер И. С. Забродин башкарган. Эл театрдыҥ бойыныҥ чыккан кӱни поэт, прозаик, драматург, актер Павел Кучияктыҥ «Чейнеш» деген драмазын тургусканыла кӧнӱ колбулу деп айдарга јараар. Бу тургузуныҥ премьеразы 1939 јылда ӧткӧн (режиссеры И. Забродин, јурукчызы А. Каланак, композиторы А. Ильин). Крайда ӧткӧн кӧрӱде «Чейнеш» деген тургузу баштапкы јер алган ла Москвада СССР-дыҥ колхозно-совхозный театрларыныҥ кӧрӱзине аткарары јанынаҥ шӱӱлте айдылган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдары јаан ченелте болгон деп айдар керек. От-калапту јуу-чактыҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала труппаныҥ эр улузы, актерлоры, фронтко атанган кийнинеҥ концертный бригада тӧзӧлгӧн. Бригаданыҥ амадузы — јурт јерлердиҥ улузына тургузуларды кӧргӱзери. Эл-јон ортодо Чот Енчиновтыҥ «Темир-Санаа» деген туујызы аайынча тургузылган ойын-кӧргӱзӱ јаан јилбӱде болгон.

Театр 1945 јылдыҥ бажында эл театрлардыҥ бастырароссиялык кӧрӱзинде П.Кучияктыҥ, Н. Улагашевтиҥ «Ӱч кыс», М. Горькийдиҥ «Васса Железнова» ла Чот Енчиновтыҥ «Ай-Тана» деген ӱч тургузузыла туруштылар. Олордыҥ режиссеры И. Забродин, јурукчызы Н. Лях-Раскольников. Москваныҥ критиктери ӧмӧликтиҥ јайаандык ӧзӱмин, худбашкартуныҥ репертуарный политиказыныҥ чындыгын аҥылап темдектеген.

Театрдыҥ орус труппазы 1946 јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱнинде В. Масстыҥ ла М. Червинскийдиҥ «Где-то в Москве» деген тургузузыла иштеп баштаган. Бу ла ӧйдӧ А. Островскийдиҥ «Без вины виноватые», «Не все коту масленица», Ф. Шиллердиҥ «Коварство и любовь», совет авторлор А. Корнейчуктыҥ «Платон Кречет»,
А. Мовзонныҥ «Константин Заслонов» деген чӱмдемелдери тургузылат.

Театр 1947 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 27-чи кӱнинде бойыныҥ юбилейин темдектеген. Театрдыҥ јайаан јайалталары, актрисалары А. Алтарыкова, Е. Уксегешева, Е. Тыдыкова, И. Шульгина, директоры Л. Шебанов, худбашкараачызы И. Забродин ордендерле, медальдарлда кайралдаткан. РСФСР-дыҥ нерелӱ артисттери деген бийик ат-јол А. Алтарыковага ла И. Забродинге адалган.

Алтай театрдыҥ 1948 јылда хозрасчетко кӧчӱрилгени сӱрекей јаан каршузын јетирген ле Ойрот колхозно-совхозный эл театр 1950 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде јабылган.

Горно-Алтайскта — кӱӱлик-драмалык театр (1956-1959 ј.ј.)
1956 јылда кӱӱлик-драмалык ансамбль ачылган. Туружаачылары — актерлор, кӱӱчилер, кожоҥчылар, бијечилер. Эҥ ле баштапкы тургускан тургузулардыҥ тоозында В. Собконыҥ «Сто миллионов», А. Квитко-Основьяненконыҥ «Шельменко — денщик», Е. Жарковскийдиҥ «Морской узел» деген чӱмдемелдери болгон. Кӱӱлик-драмалык ансамбль 1957 јылда театрдыҥ чыдузын алган. Јайаандык ӧмӧликке ченемелдӱ актерлор, јайалталу јашӧскӱрим кожулган: Ф. Комарова, И. Климов, А. Барсов, З. Гранков, А. Чебышев, Н. Пошехонцев, М. Павловская, В. Дей-Дей, Г. Бугров, Г. Бугреева ла о.ӧ. База И. Ипатовтыҥ «Марш», И. Кальманныҥ «Марийца», И. Дунаевскийдиҥ «Вольный ветер» деген оперетталары тургузылган. Је культураныҥ крайдагы башкартузы 1959 јылда Горно-Алтайсктыҥ кӱӱлик-драмалык театрын озо баштап Бийск, оноҥ Барнаул јаар кӧчӱрген.

Барнаулда оныҥ тӧзӧгӧзине тайанып, крайдыҥ кӱӱлик комедиязыныҥ театры ачылган.

Театральный бригада (1972-1977)
1972 јылда областьтыҥ концертно-эстрадный бюрозында (КЭБ) экспериментальный театральный бригада ачылып јат. Труппаныҥ ӧзӧги, тӧзӧгӧзи болуп Новосибирсктеги театральный училищениҥ алтай студиязын ла ороонныҥ ӧскӧ дӧ театральный вузтарын божоткон јииттер иштеп баштаган. Јиит ӧмӧликтиҥ баштапкы јайаандык ижи — хакас бичиичи М. Кильчичаковтыҥ «Медвежий луг» деген чӱмдемели. Чӱмдемелди орус тилге П. Самык кӧчӱрген, режиссеры А. Никитин. Бу тургузуда јиит ле јайаан јайалталу актерлор С. Санашев, Н. Шумаров, А. Чекурашев, Ж. Эндокова, И. Охрина ла ӧскӧлӧри де ойногон. Јайаандык ӧмӧлик беш јылдыҥ туркунына бир канча тургузуларды тургускан. Олордыҥ тоозында, темдектезе, М. Каримниҥ «В ночь лунного затмения» (реж. Т. Мендошева, А. Юданов), Л. Кокышевтиҥ «Туба» (реж. А. Юданов) деген чӱмдемелдери аайынча тургузылган ойын-кӧргӱзӱлер.

Шак бу театральный бригаданы областьтыҥ драмалык эл театрын ачарга јарамыкту тӧзӧгӧзи, аргазы ла айалгазы болгон деп темдектеер керек.

1977 јылда 600 јерлӱ театрдыҥ бойыныҥ јаан туразы тудулган. Горно-Алтайсктыҥ облисполкомыныҥ 1977 јылдыҥ куран айыныҥ 1-кы кӱнинде јараткан јӧбиле областной эл драма театры ачылган.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театр
Театр 1978 јылдыҥ тулаан айыныҥ 24-чи кӱнинде бойыныҥ баштапкы сезонын Павел Кучияктыҥ «Алтын Таҥдак» («Золотая заря», режиссеры М. Назарова) деген ойын-кӧргӱзӱзиле ачкан.

РСФСР-дыҥ культура министерствозы театрга баш режиссер эдип ГИТИС-тиҥ режиссерский факультедин божоткон М. Назарованы ийген. Театрда ол 1978-1982 јылдарда иштеген. Театрдыҥ труппазы алтай ла орус эки бӧлӱктеҥ турган.

Театрдыҥ ачылтазына В. Быковтыҥ «Сотников», А. Володинниҥ «С любимыми не расставайтесь», М. Каримниҥ «В ночь лунного затмения», В. Зиминниҥ «Капля и капелька» деген ойын-кӧргӱзӱлери белетелген ле тургузылган.

Режиссер болуп Ленинградтагы театрдыҥ, кӱӱниҥ ле киноныҥ институдын божоткон Ногон Шумаров иштеген. Ол театрда 1978-1994 јылдарда иштеп тура, бир канча тургузуларды тургускан: Ч. Айтматовтыҥ «Материнское поле», Ј. Каинчинниҥ «Голова жеребца», Н. Шумаровтыҥ «Шелковая кисточка», А. Адаровтыҥ «Саҥ башка кижи» ле о.ӧ. Театрды оныҥ кийнинде, 80-90 јылдарда, ижи башка-башка јайаандык ууламјылу режиссерлор башкарган: А. Никитин, Е. Егоров, А. Юданов, Н. Паштаков, Н. Шумаров, В. Пинчук.

Театр 1995 јылдыҥ куран айыныҥ 30-чы кӱнинде «Алтай Республиканыҥ государстволык эл драма театры» деп чыду алган. 2002 јылда театр Алтай Республиканыҥ «Национальный драма театры» деген госучреждениези» деп адалган.

Театрдыҥ худбашкараачызына РСФСР-дыҥ нерелӱ артисти Анна Балина 2000 јылда кӧстӧлгӧн. Бу иште ол 2007 јылга јетире иштеген. Бу јылдарда театр калык чӱмделгезиниҥ оос байлыгына, јаҥжыккан культуразына, тӱӱкизине баштанат. Албатыныҥ эрјине байлыгы А. Балинаныҥ тургускан «Байлыгым», Чот Енчиновтыҥ «Шулмус» (реж. Э Иришева, А. Балина) деген тургузуларда кӧргӱзилет, ачылат. «Байлыгымныҥ» драмалык тӧзӧгӧзинде албатыныҥ ойындары ла чӱм-јаҥы, туујылары ла соојыҥдары салылган болзо, «Шулмус» деп тӱӱкилик драмада албатыныҥ тӱӱкизиниҥ бӱктери кӧргӱзилет. Бу ла јылдарда онойдо ок орус ла ӧскӧ ороондордыҥ драматургиязыныҥ пьесалары база тургузылган:

Г. Горинниҥ «Забыть Герострата» (реж. А. Мамадаков), У. Шекспирдиҥ «Гамлет» (реж. Т. Бадагаева), А. Замятинниҥ «Атилла» (реж. О. Пермяков), А. Чеховтыҥ «Вишневый сад» (реж. Б. Колаев), А. Островскийдиҥ «Женитьба Бальзаминова» (реж. В. Перчик) ла о.ӧ.

Аржан Товаров театрды 2007 јылдаҥ ала 2009 јылга јетире башкарган. Бу ла ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ, Тываныҥ нерелӱ артисти, режиссер Амаду Мамадаков Т. Акулованыҥ «Чӧрчӧк», У. Шекспирдиҥ «Сон в летнюю ночь» деген ойын-кӧргӱзӱлерди тургузат. База да ӧскӧ тургузулар тургузылат.

Театр 2008 јылда тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгын темдектеген ле «Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театр» деп адалган.

2009-2014 јылдарда театрдыҥ худбашкараачызы, бӱгӱнги кӱнде баш режиссеры болуп Эмма Иришева иштеген ле иштеп јат.

Оныҥ кийнинде, 2014-2015 јылдарда, театрды Татьяна Синькова, 2015-2018 јылдарда Эмма Иришева башкарган.

Театрдыҥ јааны болуп 2018 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире Светлана Пешперова иштеп јат.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Россияныҥ театральный вузтарын: Москвада Щукинниҥ адыла адалган театральный училищени (1982 ј.), Красноярскта санаттар институдын (1984, 1986, 1993 ј.ј.), Барнаулда культураныҥ институдын (1996, 2010 ј.ј.), Уфада санаттар институдыныҥ (1986 ј.), ВТУ-ныҥ баштапкы студиязын (1997, 2009, 2019 ј.ј.) једимдӱ божоткон јайаан јайалталу актерлор једимдӱ иштегилеп јат. Театрга 2015 јылда культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжтиҥ актерлык бӧлӱгин божоткон јииттер келген. Олор театрдыҥ орус труппазы болуп, кӧнӱ иштей берген.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театр иштеп баштаганынаҥ ала 250-неҥ ажыра тургузуны тыҥытту тургузып, эл-јонго кӧргӱскен ле кӧргӱзет.

Эл театр — Алтай Республиканыҥ литература ла санат бӧлӱгинде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган эл-тергеелик сыйыныҥ лауреады. Олорго бу учурлу сый Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 140 јылдыгына учурлалып тургузылган «Восхождение на Хан-Алтай» (реж. А. Борисов) деген тургузу учун табыштырылган.

Фотојуруктар эл театрдыҥ кӧмзӧзинеҥ