Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кай санаттыҥ бӱгӱнги айалгазы: јаҥжыкканы ла кубулталары

21.06.2023

Кыргызстанныҥ Ош калазында кӱӱк айдыҥ 18-20 кӱндеринде телекейдиҥ албатыларыныҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ бастырателекейлик байрамы ӧтти.

Бу фестваль-байрам ӧйинде Чингиз Айтматовтыҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына ла Мухтар Ауэзовтыҥ чыкканынаҥ ала 125 јылдыгына учурлалган калыктар ортодогы «Кайчыныҥ тексти ӧй лӧ телкем кеминде» деген билим-практикалык конференция ӧтти. Конференцияныҥ ижинде Туулу Алтайдаҥ Калыктар чӱмделгезиниҥ тӧс јериниҥ ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады Аркадий КОНУНОВ турушты. Кычыраачыларды билимчиниҥ «Кай санаттыҥ бӱгӱнги айалгазы…» деген јетирӱзиле таныштырадыс.

Эмдиги ӧйдиҥ кайчылары атту-чуулу кайчылардыҥ бичиктерде јарлалган кай чӧрчӧктӧрин кыракы кычырып, эске ӱренет. Байа кайлаарыныҥ марын, аайын адудиодо ло видеодо бичилгенин угуп таскайт. Ӱзеери јаҥы ӱйениҥ кайчыларында бойлорыныҥ чӱмдеген чӱмдемелдери бар. Шак бу јаҥы чӱмделген кай чӧрчӧктӧрди ајарулу шиҥдеп кӧргӧндӧ, олордыҥ кезиги ээжи аайынча јаҥжыккан сюжеттерге чӱмделет. Темдектезе, јарлалган кандый бир кай чӧрчӧктиҥ бӱдӱмдериниҥ бирӱзине тайанат. База ӧскӧлӧри башка-башка јайым темаларла чӱмделет. Олорды автордыҥ бойыныҥ кайдыҥ бӱдӱмине келиштире чӱмдегени деп, башка бӧлӱк деп кӧрӧргӧ јараар. Мында бир айалганы ајаруга алып, темдектеерге јараар. Јаҥы ӱйе кайчылар-рапсодтор кай эпикалык тексттериниҥ кемиле 400-теҥ ала 1000 ӱлгерлик јолдыкка јетире чӱмдейт. Олор калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларына тайанып, кайлап јат (импровизация). Темдектезе, Мерген Тельденовтыҥ репертуарында –«Пазырыктыҥ сӱнеелери», «Јети баатырдыҥ куучыны», «Тӱжиме кирген баатырлар», Сӱмер Курдяповтыҥ – «Антыш», Эмиль Теркишевтиҥ «Алдырбас ла Болбой», Айдыҥ Курматовтыҥ –«Јарканат», «Эшуа» ла о.ӧ. Айдарда, јаҥжыккан су-алтай аайыла баатырлардыҥ эткен нерелӱ керектери керегинде кыска кай сюжеттер чыгат. Кезик тексттердеҥ јаҥы ӱйениҥ кайчыларыныҥ кай чӧрчӧктӧр керегинде укаа-санаазы тереҥ болгоны сезилет. Олордыҥ шак бу чӱмдемелдери тӱӱкилик кеп-куучындардыҥ, чӧрчӧктӧрдиҥ («Јарынак», «Јарканат», «Антыш») сюжеттерине эмезе јарлалган кай чӧрчӧктӧрдиҥ база бир бӱдӱмине («Алдырбас ла Болбой») тайанып чӱмделет.

Је мында кай чӧрчӧкти тегин чӧрчӧктӧҥ башкалап, чокумдап ылгаштырары сӱреен керектӱ. Болгон ло кайлап айткан уйгаштырылу чӱмдемелди кай чӧрчӧк деп айдарга, адаарга јарабас. Чӧрчӧккӧ кӧрӧ, кай чӧрчӧктиҥ тӧс оҥдайы – калыктыҥ јалтанбас, нерелӱ керек-јарактары, тартыжулары. Кай чӧрчӧктӧр чактар туркунына калыктыҥ, албатыныҥ санаа-укаазын, кӧгӱс байлыгын јаҥыс та кӧргӱзип турган эмес, је ол онойдо ок культураныҥ баалу-чуулу байлыгы, кереези болуп јат. Бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала биске тӧрӧлчи кӱӱн-тап, чындык, тӧрӧл јерин баалап, оморкоор деген јаан кӱӱн-тапты, сезимди чебер јетирген.

Кай чӧрчӧктиҥ тегин чӧрчӧктӧҥ база бир учурлу аҥылузы – кайчы кайлап јаткан кай чӧрчӧгинде ӧдӱп јаткан ончо керектерге акту кӱӱнинеҥ бӱдет. Је чӧрчӧктӧ айдылып, ӧдӱп јатканына кем де бӱтпей јат. Оныҥ да учун чӧрчӧктӧҥ, байла, јымжак кокыр, шоодылган чыгат. Чӧрчӧкчи айдып јаткан чӧрчӧгине бойы да бӱтпей, бойыныҥ куучынына ичинде ле каткырат.

Шак оныҥ учун бӱгӱнги кӱнде јаҥы ӧйдиҥ кайчылары-рапсодторыныҥ бойлорыныҥ чӱмдеген чӱмдемелдериниҥ ширтемелине, шиҥжӱзине аҥылу ајару керек болуп јат. Байа јайаан јайалталу кайчы кандый бир чӧрчӧкти алган ла јерде кай чӧрчӧктӧрдиҥ марын, аайын тузаланып кайлаар аргалу.

Байа адалган јаҥы ӱйениҥ кайчыларына бурылар болзо, мында Мерген Тельденовло болгон јилбилӱ учуралга токтоп ийели. Је озо баштап темдектеерге турганым: кайчылар керегинде кӧп фольклорлык иштерде келер ӧйдӧ кайчы болотон кижиниҥ тӱженген тӱштери керегинде бичилет. Ондый кӧрӧ тӱшти кӧргӧн кижи ойгонып, кайчы боло берет. Бу мындый кайкамчылу айалга керегинде манасчы Талантаалы Бакчиев «Кыргызские эпические сказители» (2021) ле «Сказительский дар» (2021) деген бичиктеринде толо ло јибилӱ бичип јат. Кайчы болотон јайалтазы керегинде бого бӱдӱштеш аҥылу темдектер јанынаҥ мен хакас кайчы В. Н. Кученовтоҥ база уккам. Мерген Тельденовтыҥ куучындаганыла, ол база кӧрӧ тӱштериниҥ кийнинеҥ кайлап баштаган.

Шиҥжӱчи-эпосоведтердиҥ билим учурлу иштерине тайанып, санаа-укаалу, кӧкси ойлу кижиниҥ кайчы болор аргазы бар деп айдарга јараар. Ол онойдо ок кай чӧрчӧктиҥ тереҥ учурын, кеенин, јаражын, байлыгын угаачыларга јетирип билери база сӱреен керектӱ. Алтайдыҥ ичинде азыйда кажы ла ӧзӧктӧ эмезе јуртта кыйалтазы јогынаҥ кайчы јуртаган. Кайчылар ары јанынаҥ јайалталу улус. Олор ээлӱ, ийделӱ сӧстиҥ устары, канча-канча чактар туркунына албатыныҥ кӧгӱс байлык јӱрӱминде аҥылу јерде турган. Олор су-алтай ӧзӧктӱ, тилин јакшы билетен, јебрен чӱм-јаҥды, јаҥжыгуларды, албаты билгирин чебер корулаачылар болгон. Болгон ло кижи кайчыныҥ јолын јолдоп болбос деп ӧрӧ айттыс. Ары јанынаҥ келген јайалтаны ачарга ӱзеери ӱредӱчи сӱрекей керектӱ. Кӱӱнзегениле, амадаганыла болгон ло кижиниҥ кайчы болор аргазы јок.

Јаҥы ӱйениҥ кайлаар јайалтазыныҥ учурын јартап, оҥдоп алар амадула Эмиль Теркишевтиҥ чӱмдеген «Алдырбас ла Болбой» деген чӱмдемелин шиҥжӱлеп ийели.
Јирме чактыҥ учкары Алтайдыҥ атту-чуулу, ээлӱ кайчылары јӱрӱмнеҥ јӱре берерде, алтай кай санаттыҥ ӧзӱми чала јабызап јатканы керегинде сурак тура берген. Шак бу суракты чечер амадула 2004 јылда Кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайы јӧптӧлгӧн. Форумныҥ тӧс амадузы јаҥыс та кай чӧрчӧкти эмес, је онойдо кай санатты орныктырып, ӧскӱрип, эл-јонды јилбиркедери болгон. Бу керекте ол ӧйдӧ јарлу кайчыларла кожо јашӧскӱрим эрчимдӱ турушкан. Олордыҥ тоозында Эмиль Теркишев база болгон. Калганчы ӧйдӧ ол угаачылардыҥ алдына бойыныҥ чӱмдеген чӱмдемелдерин чыгарып баштаган. Чӱмдемелдердиҥ бирӱзи – «Алдырбас ла Болбой», кеми – 1130 јолдык. Автордыҥ кай чӧрчӧгиниҥ сюжеди сӱрекей солун болгонын темдектеер керек. Автор онойдо ок алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ јаҥжыккан ончо бӱдӱмин билгир ле эптӱ тузаланган.

Темдектезе, баатырдыҥ минген адын кӧргӱзет:
Алтын куйрук јерди чийген,
Эки кулак теҥери чийген…
Эки колы казалаган,
Эки буды бијелеген…

Автордыҥ бойыныҥ кай чӧрчӧгинде улай ла јаҥжыккан тӱҥдештирӱлер, эпитеттер, метафоралар ло о.ӧ. учурайт. Ол онойдо ок баатырдыҥ адыныҥ сӱр-кеберин кӧргӱзерде, јаҥжыккан ээжилерди лапту тузаланат. Бир ууламјыда баатыр адыныҥ айткан јӧп-сӱмезин укпай, сӱрӱп ийет. Је качан ээзи тӱбекке тӱжерде, ады кайра келип, ээзин аргадап алат. Бу мындый учурал алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ кӧп учурайт, темдектезе, «Маадай-Кара» чӧрчӧктӧ.

Је бу ок ӧйдӧ база бир суракка каруузын берер керек – нениҥ учун бу чӱмдемелди бис автордыҥ кай чӧрчӧги деп айдадыс. Баштапкызында, бир сюжетно-композициялык чийӱчекти темдектеп ийели. Је сюжедиле алар болзо, баатыр јӱк ле бир нерелӱ керек эдип турган кай чӧрчӧктӧр база кӧп. Темдектезе, мындый темдектер «Алтай баатырлар» деген тизӱниҥ баштапкы томдорында кӧп. Мындый ок айалганы Эмиль Теркишевтиҥ кай чӧрчӧгинеҥ кӧрӧдис. Јаҥжыккан мындый темдектер, темдектезе, баатыр јолдо, аттыҥ маҥы ла баатырдыҥ ӧскӧ дӧ эткен керектери кыскарта берилет. Је ойто ло јаҥжыккан кай чӧрчӧклӧ элбеп, ӱстине база ӧскӧ сюжетный чийӱлер кожулып јатканыла колбой, Эмиль Теркишевтиҥ кай чӧрчӧгиниҥ сюжеди бир канча ӧйдӧҥ элбеп, јаҥы учуралдар, керектер ле о. ӧ. арбыдаар деп айдарга јараар.

Эмиль Теркишевтиҥ јайаан јайалтазын аҥылап темдектеер керек. Ол кай чӧрчӧктиҥ јаҥжыккан ээжилерин билгир тузаланып, ол ок ӧйдӧ бойындыйын кожуп, чӱмдемелди кееркедет. Шак мынайып јарлу ончо кайчылар кайлаган. Темдектезе, аказы кичӱ ийин тиргизип аларга, мынайда алканат:
Алтайдыҥ алтын тамчызы
Алтын сынын сергитсин.
Ӧзӧк-буурын ӧҥдӧйтсин,
Кӧзи-бажын јарытсын.
Кӱннеҥ берген алтын суу
Алтын чогын чалытсын,
Алтын тынын кийдирсин…

Адакыда Эмиль Теркишевтиҥ «Алдырбас ла Болбой» деген кай чӧрчӧгиниҥ јаҥжыкканын ла кубулганын ајарулу кӧрӱп, бис мында јаҥжыккан ээжилердиҥ ол ло бойыныҥ аайыла артканын кӧрӧдис. Је онойдо ок бистиҥ кубулталар деп айдып турганыс, ол автордыҥ чӱмдемелине алкы бойыныҥ кийдиргени деп айдар керек. Онызы јаҥжыккан ээжилери сӱрекей эптӱ келижип барган. Шак оныҥ эмдиги ӧйдиҥ авторлорыныҥ кай чӧрчӧктӧрине бааны берип тура, бӱгӱнги кӱнде бу чӱмдемелдер јаан кӱӱн-тапла, ол ок ӧйдӧ ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ артыргыскан эрјинедий энчи-байлыгын јылыйтпас деген амадула чӱмделгенин ундыбас керек.

Автордыҥ фотојуруктарында конференцияныҥ элестери

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым