Алтайдын Чолмоны

«Байыбазаҥ да, аштап јӱрбезиҥ…»

23.06.2023

Алтай калыктыҥ кеп-куучындарында айдылганыла, Јайаачы кудай јер-ӱстинде јӱрген кажы ла тындуга ӱлӱӱ ӱлеп турарда, Койго кижиниҥ кӱнине јиир курсагы болорыҥ деп айткан эмтир.

Кой дезе кудайдыҥ сӱӱген тындузы болгон: апагаш тӱктӱ, эптӱ эрке бӱдӱмдӱ, јалакай јымжак кылыкту. Ийтти, Атты, Уйды кижиниҥ нӧкӧри болорыҥ деп айдып, Койго «коно јиир курсагы болорыҥ» дегенине ол ыйлап, тӧрт кӧзиниҥ экӱзи соолгон. Ол кӧстӧрдиҥ ойдыктары эмдиге иле деп, јаандарыс айдатан.

«Сен санааркаба, кижи сени эркелеп азыраар ла ӧлзӧҥ, калбакча каныҥ чачпас, эргекче эдиҥ таштабас. Кижиниҥ јажына быйанду малы болорыҥ» – деп, Јайаачы айткан болтыр.

Кой – алтай јылдыкка кирген тынду. Јылдыкка кирерде, Кой: «Бала-баркам чыдаза, курсагыҥ болуп јӱрейин. Тӱрей берзеҥ, тӱгимди јулала, эдинип јӱр. Јыгылып калзаҥ, куйругымды тӧжӧп берейин. Јакшы тӧрӧӧн келзе, бир кайнадым эт болойын. Ыраак јорукка барзаҥ, јолой јиир азык болойын» – деп айтканын Алтайдыҥ ээлӱ кайчызы Алексей Григорьевич Калкин эзен јӱрерде айткан эди.

Койдыҥ кайчылаган тӱгиниҥ сӱрекей јабыс баазы ла терезин табыштырар јер јок болгоны, олорды јурттардыҥ сӱрее-чӧп тӧгӧр јерине апарып таштап турганы, малды јайлуларга кӧчӱрбей турганынаҥ улам, јурттардыҥ јаны тазаганы, ийттер койлорды тудуп турганы керегинде улустыҥ комудалдарын газетчилерге јаантайын угарга келижет.

«Азыйда бис 23 муҥ кой тутканыс, бӱгӱн 2,5 муҥ ла тын арткан. Оны да койдыҥ койнында ӧскӧнис, ӱренишкенис учун тудадыс – деп, Оҥдой аймакта укту кой ӧскӱрер Кеҥидеги совхозтыҥ кӧп јылдарга башкараачызы болгон Владимир Шадрин куучындайт. – Совет ӧйлӧрди эске алза, бистиҥ совхозто кой ӧскӱрген иштиҥ кирелтези 67% једип туратан, бу ишке чыгарган 1 салковойдоҥ 67% кирелте алатаныс. Ол ӧйлӧрдӧ тӱктиҥ баазы эмдигидий ле болгон, бир килограммы учун – 25 салковой кире. Је табыштырган бир кип тӱкке трактор эмезе ГАЗ-53 таҥмалу кӧлӱк садып алар арга болгон. Эмдиги ӧйдӧ ол ло кип тӱкке трактордыҥ кӧлӧсӧзин де алып болбозыҥ. Бир койды кайчылаарга бис оноҥ алган тӱктеҥ јаан акча тӧлӧйдис».

Алтайыста јаткан албаты-јонды кой азыраган да, кийиндирген де, јажына кару малы болгон деп, Владимир Георгиевич айдат. Койдыҥ тӱгинеҥ иирип тӱӱген носокторды ла кийимди, кой терези тондорды, пыймаларды магазинниҥ синтетика эдимдери солыган. Эл-јонныҥ су-кадыгын кичеерге турган болзобыс, мыны да ајаруга алар керек. Туризмниҥ ӧзӱмиле колбой койдыҥ эдине суру јаанап, оныҥ баазы бийиктеп баштаган. Је койдоҥ иштеп алган продукцияга баа бийиктебегенче, мал ӧскӱрериниҥ бу ууламјызына јӧмӧлтӧ болбогончо, кой ӧскӱрер иштиҥ келер ӧйи кунукчылду деп, Владимир Шадрин сананат.

Быјыл Оҥдой јуртта укту мал ӧскӱрген станцияныҥ јеринде кой кайчылаачылардыҥ ӱчинчи республикан кӧрӱ-маргааны ӧткӧн. Ондо Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ министри Андрей Цыгулев, оныҥ ордынчызы Владислав Таханов, тергееде укту мал ӧскӱрери аайынча билим ишчи, јурт ээлем билимдердиҥ кандидады Николай Подкорытов ло ӧскӧ дӧ јамылу улус турушкан. Айалганы тузаланып, тергееде кой ӧскӱрер иштиҥ эмдиги айалгазы ла келер ӧйи керегинде сурап укканыбыс.

Окылу чоттомолдорло, бу јылдыҥ башталарында республикада бастыра бӱдӱм ээлемдерде койлордыҥ тоозы 392 муҥ тын болгон. Ол тоодо укту кой ӧскӱреген ээлемдер тӧрт: Кан-Оозы аймакта «Меркит» ООО 16 муҥ кой тудат, Оҥдой аймакта Кеҥидеги СПК – 2,6 муҥ кой, анайда ок Кан-Оозы аймактыҥ Јабагандагы ла Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Амурдагы ээлемдери.

«Билимниҥ јетирӱлериле, койдоҥ 18 бӱдӱм ле оноҥ до кӧп продукция иштеп аларга јараар – ол эт, тӱк, тере, сӱт, туйгактарынаҥ ланолин, койдыҥ тӱгиниҥ јуҥмагы медицинада, фармацевтикада, косметологияда элбеде тузаланылат – деп, АР-дыҥ јурт ээлем министриниҥ ордынчызы Владислав Таханов айткан. – Бистиҥ тергееде койдоҥ эт ле тӱк иштеп алары јаҥжыккан. Республикада туризм ӧзӱм алынганыла колбой койдыҥ эдине суру јаанаган, мынаҥ озо рынокто бир койды 3,5 муҥ салковойго садып туратан болзо, эмди оныҥ баазы 10 муҥ салковойго јеткен. Тӱкти, ортолой алза, улус 25 салковойго табыштырып јат (чичке ле ортолой чичке тӱктиҥ баазы јоон тӱктеҥ бийик), табыштырган кажы ла 1 кг тӱкке бис 100 салковой јӧмӧлтӧ акча тӧлӧп јадыбыс. Ӧткӧн јылда табыштырган тӱк учун јурт ээлемниҥ министерствозы 13 млн салковой јӧмӧлтӧ акча тӧлӧгӧн».

Тургуза ӧйдӧ республикада туризмле иштеген аргачыларда кийис айылдарга суру јаанаган ла мыныла колбой кийис базар ишти тергеебисте тӧзӧӧр аргаларды сурап укканыс.
Сӧс келижерде, 1860 јылдарда јарлу шиҥжӱчи В. В. Радлов Алтайла јоруктап, Урсул сууныҥ ӧзӧгин кийис ак айылдар бӱркегенин бичиген. Оноҥ, он јылдыҥ бажында бу јерге ойто келип, бу ӧзӧктӧр кара-боро кӧрӱнгенин, кийис айылдарды чӧбрӧлӧ бӱркеген айылдар солыганын ол темдектеген: монгол јеринеҥ айдаган малла кожо келген југуш оору камык койды кырып салган.

Владислав Валерьевич Тахановтыҥ айтканыла, 1 кг тӱкти јунарга 15 тонна изӱ суу керек. Бистиҥ айалгаларда, ол тоодо электрооттыҥ чыгымдарын ајаруга алза, бу кӧдӱрип болбос чыгымдар. Эмдиги ӧйдӧ тӱкти арутаар «кургак эп-арга» табылган. Је тӱкле иштеер јазалдар сӱрекей баалу, гран ары јаныныҥ бистиҥ тӱкле иштеер «мини» деген јепселдердиҥ баазы 20-30 миллион салковойго једип јат. Кандый бир фермер-аргачы бу ишти бойына алынып тӧзӧзӧ, ишке керектӱ ол јепселдердиҥ 60-70% республика орныктырар аргалу эмтир.

Кой-малдыҥ терезиле иштеери база бу ок буудактарга тӱртӱлет – керектӱ јепселдер алары, электрооттыҥ чыгымдары, анайда ок бу иште кӧп «химия» тузаланылат ла оныҥ таштанчыларын арутаары ла о. ӧ. Оныҥ учун бистиҥ койлордыҥ кемиле кӧп эмес тӱк-терезин оныла иштеген јерлерге садары тургуза ӧйдӧ артык болуп јат.

«Совет ороон бузулып, јайрадылыштыҥ јылдарында бис кумыс эдерин јылыйтып салган болгоныс. Кош-Агаштыҥ аргачылары Монгол јерине барып, ондо ӱренип, кӧнӧргӧни алып, бу ишти тергеебисте ойто орныктырган. Монгол јеринде јылкыны да, кой-эчкини де, сарлыкты да – ончозын саап, оноҥ курсак эдип јат. Суру бар болзо, ундылган бу јаҥжыгулар бисте де ӱзе орныгар. Иштеерге кӱӱнзеген улус болоры, јииттерди ӱредери – тӧс учурлу керек» – деп, Владислав Таханов айдат.

Тургуза ӧйдӧ республикада тере илеер ишти бӱдӱрген сок јаҥыс ээлем – Оҥдой аймакта Г. М. Топтыгинаныҥ јурт ээлеми. База Майма аймактыҥ Кызыл-Ӧзӧк јуртында иштеген аргачы бар, ол эл-јонноҥ терелерди садып алат ла оны Москвага апарып илейт.

Тӱкле Оҥдой аймактыҥ Короты јуртында Ольга Садрашеваныҥ «Золотое руно» деген аргачылыгы једимдӱ иштеп јат, ол јылына 25 тонна кире тӱктеҥ јӱзӱн-башка эдимдер эдип јат.

Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ министри Андрей Цыгулевтыҥ айтканыла, койдыҥ тӱги керегинде сурак бӱгӱн ороонныҥ эҥ бийик јаҥдарында – РФ-тыҥ Федерация Совединде ле Государстволык Думада шӱӱжилет. Россияныҥ јеҥил промышленнозы, санкцияларла колбой гран ары јанынаҥ тӱк садып алары кызыкталган ӧйдӧ, кӱч айалгага кирген. Бистиҥ республикада кайчылаган тӱк чыҥдыйыла јеҥил промышленностьто тузаланарына (олорго чичке ле ортолой чичке тӱк керек болуп јат) келишпей јат, оныҥ учун јурт ээлемниҥ министерствозы ӧткӧн јуук јылдарда јербойыныҥ јоон кылду (грубый ла полугрубый деген) тӱгиле иштеген Белоруссияныҥ, Бурятияныҥ, Хакасияныҥ предприятиелериле ишмекчи колбулар тӧзӧӧри ле јӧптӧжӱлер тургузары аайынча кидим иштеген. Тургуза ӧйдӧ бисле одоштой Тыва Республика тӱкле иштеерин тӧзӧп баштаган ла Алтай Республикага тӱгин садар јаҥы арга ачылар деген ижемји бар.

«Эмдиги тӧзӧлгӧн айалгада бойыбыстыҥ да бурубыс бар – кайчылаган тӱктиҥ чыҥдыйын керектебей барганыс: јурт ээлемдерде тӱктиҥ классификаторлоры деген улус јокко јуук. Јеҥил промышленностько дезе чыҥдый, чичке кылду тӱк керек. Былтыр бис Белоруссияныҥ јеҥил промышленнозыныҥ тӱкле иштеген беш јаан предприятиезинде болгоныс, олордыҥ некелтелери база ла тӱктиҥ чыҥдыйы јанынаҥ. Ондо сукно эткен предприятие бистиҥ тӱкле иштеер кӱӱнин угускан. Монголия тӱкти садып алатан ла калганчы јылдарда бу колбу буудактала берген. Бурятия Индиядаҥ тӱкле иштеер јазалдар алган ла быјыл кийис эдер ишти баштап јат. Олордыҥ ченемелин тузаланарга турубыс ла «технический» кийис базарыла иштеер улус тергеебисте табылар ба деп кӧрӧдис.

Койдыҥ эдин кӧрзӧ, ол бӱгӱн суруда. Је койды бисте бӱдӱнге садары јаҥжыккан, оноҥ керектӱ аш-курсак, ол тоодо бу јердиҥ калыгыныҥ эл курсагы белетелзе, баазы чик јок бийиктеер эди. Оноҥ бистиҥ улус јӱк кӱс-кыш ӧйдӧ малды сойып јат, туристтерди јеткилдеген аргачылыкка дезе јыл туркунына улусты азыраар эт керек. Бу аайына чыгатан сурактардыҥ база бирӱзи.

Јурт ээлемде иштеерге јиит улусты јилбиркедери – эҥ курч турган сурактардыҥ бирӱзи. Тургуза ӧйдӧ јииттерди јурттарда артырарга кӧп иш эдилет, ол тоодо јурт јерлердиҥ чук ӧзӱми аайынча программа јурт ээлемниҥ министерствозы ажыра јеткилделет, јолдор, ФАП-тар тудулат. Тургуза ӧйдӧ сегис аймакта спортло тазыктырынар јерлер тудулат. Јуртта јаткан јиит билелерди јӧмӧӧр программа иштейт…» – деп, министр куучындаган.

Министрдиҥ айтканыла, кой ӧскӱрери – республикада ӧзӱмдӱ ууламјы болор аргалу. Је бу иште иштеерге кӱӱзеген јиит улус ас.

«Кой тудуп, байыбазыҥ, је аштап та јӱрбезиҥ» – деп, таадазыныҥ айтканын Дагестанда кой туткан ээлемниҥ јааны эске алганын Андрей Цыгулев ајарган.

Бодогондо, баланы таада-јаанага керектӱ ӧйгӧ артырып саларга јараар. Туткан малдыҥ кийнинеҥ дезе тӱни-тӱжи, амыраар-байрам кӱндер јогынаҥ базар керек. Бистиҥ јурттарыстыҥ эмдиги айалгазында јиит улус бу ишти кӱчсингени јарт. Је мал ижинеҥ акча иштеп алар, арга-чакту јӱрӱм јӱрер, билезин јеткилдеер арга болгон болзо, ада-ӧбӧкӧзиниҥ јажына эткен ижин, эмдиги ӧйгӧ келиштире тӧзӧп лӧ јепсеп, улалтып иштегедий ле иш.

Кӧмӱрчи Петешева
Галина Миронованыҥ фотојуруктары