Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱм – кыймыкта!

23.06.2023

Эрчимдӱ кыймыктанарыныҥ јаан учуры, тузазы керегинде Јартамалду јетирӱлердиҥ кӱндери текши ороон кеминде ӧдӧт. Ас кыймыктанып эмезе кыймыктанарга кӱчсинип турган улус уур-туйук санааларга алдыртып турганы јажыт эмес. Онойдо ок олордо јӱректиҥ ишемия оорузына, сахарный диабеттиҥ II бӱдӱмиле, јоон ичегениҥ, эмчектиҥ безиниҥ кату оорузына ла оноҥ до ӧскӧ оору-јоболго табартар чочыду бар.

Айса болзо, слердиҥ ортогордо та кем де улай ла зарядканы эдип баштаза, басса, бијеге бичидип алза, эртен тура јӱгӱрзе эмезе эжинзе кайдар, тузазы бар ла деп санаага алдыртат. Ол јӱк ле санаада ла артат. Је темиккени аайынча бу тузалу керекти келер «понедельникке» артыргызып салат. «Акыр, бис оны» деп бойыста ла сананадыс. Бу мындый санаа-кӱӱнге алдыртканы јастыра керек. Бис слерге: «Баштапкы алтамды бӱгӱн ле эткер! Ӧй сакыбас. Креслодоҥ-диваннаҥ јеп-јеҥил туруп чыгала, ачык-јарык, кӧӧрӧм кӱӱн-тапка, су-кадыкка удура баскар» – деп айдадыс.

– Кыймыктанарыныҥ эҥ ле эптӱ, једимдӱ бӱдӱми – базыт – деп, АР-дыҥ «ВФД» КУЗ-ныҥ спортивный медицина бӧлӱгиниҥ јааны спортивный медицина аайынча врач Ирина Кныева куучындайт.

– Базыт јӱректиҥ, тамырлардыҥ ооруларын јабызадарына керектӱ, тузалу, јарамыкту эп-арга болуп јат. Тургуза ӧйдӧ бу оору-јобол божоп турган улустыҥ тоозыла эл-јонныҥ ортодо баштапкы јерде турат. Баскан кижиниҥ кӱӱн-санаазы јарык болор, ӱзеери бескези де јабызаар, не-немени ундыбайтан аргаларын тыҥыдар ла о. ӧ. Базытка не де керек јок – јӱк ле јаан кӱӱн, јана баспас турумкай ийде-кӱч керек. «Баскан кижи јол алар» деп албатыныҥ кеп сӧзи де бар ине. Оогош балдарга, иштеп турган эр ле эпши улуска, јажы јаан улуска базытка јол јаантайын ачык.

Алтай Республикада калганчы јылдарда тӱндӱк базыт јаан јол алынды. Мында јаштарыла башка-башка улус туружат. Базыткыр улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Бистиҥ диспансерде тӱндӱк базыт аайынча маргаандар ӧдӧр алдында туружаачылар кыйалтазы јогынаҥ шиҥжӱ ӧдӱп јат. Шак мынаҥ олордыҥ тоозы кӧптӧп турганын кӧрӧдис. «Слер нениҥ учун спорттыҥ бу бӱдӱмин талдап алганар?» деген суракты бис олорго кажы ла учуралда бередис. Олор су-кадыгы уйадап, темдектезе, эки тизе оорып-сыстап, кыймыктанарга кӱч боло бергенде, тайакты колго алып базып баштагылайт. Берген сурагыска – каруулары чокум ла јарт. Улай ла басканда, турултазы бир ле јылдаҥ иле кӧрӱнет. Кубулталар јакшы јаны јаар болгоны иле. Текшилей алар болзо, базыт су-кадыкка сӱреен тузалу. Мында акча-манатла колбулу чыгым јок. Бу јуукта каланыҥ Комсомолка кырында «Су-кадыктыҥ јолы» ачылды. Ондо билезиле эмезе нӧкӧрлӧриле кандый да ӧйдӧ амыраарга, базарга јараар. Эрчимдӱ кыймыктанарыныҥ база бир бӱдӱми – бастырароссиялык марафон. Бу марафондо кӱӱнзеген кажы ла кижи туружар аргалу. Бу кӧдӱриҥи јылдыҥ ла ӧдӧт лӧ ого јӱгӱрерге сӱӱп тургандар бӱткӱл республикадаҥ, онойдо ок коштой тергеелердеҥ кӱӱнзеп туружадылар.

Калганчы ӧйдӧ улус кӧп оорулардаҥ чеберленер амадула јеҥил ле эптӱ профилактикалык эп-аргаларга баштанат. Оору-јоболды эмдегенче, эртеде ле ажындыра эрчимдӱ јӱрӱмге баштанза, артык деп улус јакшы оҥдоп јат.

Бис кайкамчылу ар-бӱткенниҥ ортозында јададыс, ол бисти јаантайын кычырат. Мегаполистиҥ улузында кӱнӱҥ ле ару кейле тынар арга јок. Кырларды, сууларды ајыктап, кӱӱн-санаазын јарыдып, су-кадыгын тыҥыдар арга олордо база јок. Бисте ончозы – јаныста. Оныла тузаланбаганы каршулу тӱбек деп айдарга јараар. Базытта чӱмдӱ неме јок. Је тузазы айдары јок јаан. Кажы ла кижиге кыйалтазы јогынаҥ кыймыктанар керек. «Кыймыктанзаҥ – кыр ажарыҥ», «Кыймыктанганы – јӱрӱм» деген канатту сӧстӧр алдынаҥ бери таныш ине. Ичкери баскан, кыймыктанган кижи су-кадык, ӧзӧгиле јиит, ийделӱ-чакту, јадын-јӱрӱмде једимдӱ, јеҥӱлӱ јӱрер.

АР-дыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јери