Алтайдын Чолмоны

«Јерлештерди текшилей јӧмӧӧри — ижимниҥ тӧс ууламјызы»

28.07.2023

Россия Федерацияныҥ сенаторы Владимир ПОЛЕТАЕВ калганчы јарым јылдыҥ туркунына ӧткӧн иштиҥ уч-турулталарын эдип, анайда ок редакцияныҥ сурактарына каруулар берип, СВО-ныҥ туружаачыларына јӧмӧлтӧ, улустыҥ баштанулары јанынаҥ иш, таскадаачы иштиҥ баштапкы бӧлӱги керегинде куучындаган.

— Федерацияныҥ Совединиҥ конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча комитединде иш керегинде куучындап берзер?

— Ӧткӧн јарым јылдыҥ туркунына иш ныкта болды. Бис бу комитет аайынча коллегаларла кожо федерал јасактарга кӧп тоолу тӱзедӱлер ле кубулталар белетеп, шӱӱжип, олорды јаратканыс. Аҥылу ајару јуучылдарды ла олордыҥ билелерин јӧмӧӧрине эдилген: бу бӧлӱк улуска юридический болушты акча тӧлӧтпӧзинеҥ эдерине, госпошлинаны тӧлӧӧринеҥ јайымдаарына, отпусктар берерине ле келиштирте тӧлӧмирлер тӧлӧӧрине ууландырылган бир канча јасактар јарадылган. Мен јонјӱрӱмдик учурлу эки јасактыҥ соавторы болгом, олордыҥ бирӱзи јарадылып калган, экинчизи — шӱӱжилет.

— Алтай Республиканыҥ школдорын ӱренип божоткондорго калганчы кӱзӱҥи кичӱ изӱ айда болды. Школды божодып јаткандардыҥ тоозында Горно-Алтайсктагы 1-кы ла 6-чы таҥмаларлу лицейлердиҥ, Кӧксуу-Оозыныҥ Советский Союзтыҥ Геройы В. И. Харитошкинниҥ адыла адалган школыныҥ 11-чи класстарыныҥ ӱренчиктери болгон. Бу класстарда ӱренген ӱренчиктер Слердиҥ таскамал иш аайынча ајару-кичеемелигерде болгон эди. Таскамал иш кеминде ӱредӱлик јыл канайда тӱгенгени, балдарда кандый амадулар бар болгоны керегинде айдып ийзер?

— Бис школды ӱренип божоткондорло кожо калганчы јарым јылдыҥ туркунына јаан јол ӧткӧнис. Бистиҥ туштажулар улайынча болгон: вузты талдаар ла ЕГЭ-ни табыштырар алдында каруулу ӧйдӧ балдарда јарлу улусла кӧптӧҥ таныжар, олордо јӱрӱмниҥ бойына јарамыкту јаан јолын талдап алар арга болзын деп. Башка-башка бӧлӱктердиҥ ле индустриялардыҥ јарлу чыгартулу улузыныҥ ченемелиле таныжып тура, олор келер ӧйдӧ кандый ууламјы аайынча иштеерин талдаган ла јаҥы колбулар тӧзӧгӧн. Балдарла улай ла колбулар тудуп турала, бис олор кандый университеттерде ӱренерге ле кандый специальностьтор талдап аларга турганы јанынаҥ куучын-эрмектер ӧткӱргенис.

Чынынча айтса, јаш ӱйе медицинаныҥ, инновационный технологиялардыҥ, кибернетиканыҥ бӧлӱктери аайынча ӱредӱ аларга кӱӱнзеп турганын кӧрӱп, тыҥ оморкогом.
Јарым јылдыҥ туркунына мен 11-чи класстардыҥ балдары Россия Федерацияныҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызы Павел Пугачевло, Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министри Валерий Елыкомовло, «Ростех» деп госкорпорацияныҥ бӱдӱреечи директоры Олег Евтушенколо, статс-качы — РФ-тыҥ билим ле бийик ӱредӱ аайынча министриниҥ ордынчызы Петр Кучеренколо, АР-дыҥ билим ле ӱредӱ аайынча министри Ольга Саврасовала, 2022-2023 ӱредӱлӱ јылдыҥ учында Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординле туштажуларын тӧзӧгӧм.

Эксперттер бойыныҥ ижи керегинде куучындап, тузалу шӱӱлтелер айдып берген ле университеттерге ӱредӱге кирери аайынча јартамалдар эткен.

Бистиҥ балдар јайалталу, олор бойыныҥ јӱрӱмдик јолын талдап алган. Јаш ӱйе јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгар алдында бис кеми јаан иш ӧткӱрип салганыс јакшынак керек болуп јат. Балдарла колбуны текши чат ажыра тудадыс. Олорго кандый бир шӱӱлте айдып берерге, ченемелле ӱлежерге мен јаантайын белен. Ӧткӧн ӱредӱлӱ јылдыҥ туркунына бис антыгарлу најылар болуп калганыс деп айдар аргам бар.

— Слердиҥ ижигердиҥ тӧс ууламјызы јасакчы ишле колбулу да болзо, Слер республиканыҥ эл-јоныла таҥынаҥ бойыгар туштажып јадыгар. Бистиҥ республикада ижигер керегинде тоолу сӧс…

— Јерлештеримле таҥынаҥ бойым туштажып, ачык-јарык куучындашканым меге јаан учурлу. Мениҥ шӱӱлтемле болзо, улусла таҥынаҥ туштажып, олордыҥ курч сурактарын укканы ол курч сурактардыҥ бастыразын тӱрген-тӱкей аайлаштырарына эптӱ болуп јат. Улусла туштажуларды улайын ӧткӱредим.

Баштанулардыҥ 70 проценттеҥ кӧбизи аҥылу јуучыл операцияла колбулу болгонын темдектеп ийерге турум. Калганчы туштажу тушта аҥылу јуучыл операцияда туружып турган бистиҥ јуучылдардыҥ тӧрӧӧн-туугандарыла, јуук улузыла куучындашкам. Олордоҥ јуучылдарга отпуск берери, јуучылдарды гуманитар болушла јеткилдеери, акча-тӧлӧмирлер аайынча сурактар болгон.

Анайда ок Алтай Республиканыҥ аймактарында газификация ӧткӱрери, спорттыҥ ӧзӱми, кезик бӧлӱк улусты эмдерле, протезно-ортопедический эдимдерле јеткилдеери, олорго јердиҥ участокторын ээжи-јеҥилтелер аайынча берери јанынаҥ сурактар база болды. Кажы ла суракты таҥынаҥ шиҥжӱге алып турганымды темдектеп ийерге турум. Эл-јонло туштажуларымда тергеелик министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы јаантайын туружат. Кажы ла баштану аайынча ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱлтелер белетелет.

— Кӱӱк айдыҥ 23-чи кӱнинде АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ 35-чи сессиязы ӧдӱп турарда, тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин республикан башкаруныҥ 2022 јылдагы ижи аайынча отчет эткен. Бу јанынаҥ нени айдар эдигер?

— Башчыныҥ отчеды — јылдыҥ сайын эдилип турган јаан учурлу политикалык керек. Тергеелердиҥ Палатазында государственный јаҥныҥ бӱдӱреечи органынаҥ чыгартулу кижи болуп тура, мен парламенттиҥ алдына куучын айткам. Депутаттар отчетты јаратканы башкару чын јолло барып јатканын керелейт. Уур-кӱч сурактарлу бӧлӱктер бар. Олег Леонидович бойыныҥ отчедында олорго ајару эткен. Темдектезе, биске ӱредӱликтиҥ, медицинаныҥ бӧлӱктеринде иштеер специалисттер једишпей турганы јанынаҥ сурактыҥ аайы-бажына чыгар керек. Анайда ок кеми јаан инвестиционный ӱлекерлерди тудары, ээжи-некелтелер аайынча тӧзӧлбӧгӧн лӧ тудулбаган турбазалар, государственный органдардыҥ ла бюджетный организациялардыҥ ишчилери таҥынаҥ бӧлӱктӧӧн иштеп барып турганы, сӱрее-чӧпти јоголторы, эл-јонныҥ кирелтелериниҥ кемин кӧптӧдӧри аайынча сурактар аҥылу шиҥжӱге алылган.

Је тургуза ӧйдӧги бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижистиҥ эҥ јаан учурлу тӧс ууламјызы — СВО-ныҥ туружаачыларын јӧмӧӧри, олордыҥ билелерин јонјӱрӱмдик јеткилдешле, јадар јерле јеткилдеери.

— Черӱчил службазын аҥылу јуучыл операцияда ӧдӱп турган бистиҥ јерлештерге Слер кӧпти эдип турганыгарды темдектебеске болбос. Слер СВО-до туружып турган бистиҥ јерлештерге Луганскта тушташканаар. Олордыҥ кӱӱн-санаазы кандый?

— Јуучылдарды јӧмӧӧри бистиҥ кажыбыстыҥ ла тӧс кереги болуп јат. Мен јуучыл јерлештерле, олордыҥ билелериле јаантайын колбуда. Лугансктыҥ Албаты Республиказында кажы ла ай сайын болуп јадым. Јуу-согуштар болуп турган јерде де болгом, бистиҥ јуучылдарла таҥынаҥ бойым тушташкам. Бастыра республика олорды јӧмӧп, посылкалар аткарып, јуучылдарыстыҥ Јеҥӱлӱ јанып келерине бӱдӱп турганы учун јерлештерис быйан айдат.

Мобилизацияла черӱге атанган улусла, черӱчилдерле, СВО-до турушкан шыркалу јуучылдарла туштажып тура, јуу-согуштар болуп турган јерлерде јуучылдарга кандый техника керек болуп турганы керегинде јетирӱлерди јууп јадым. Олорго антидроновый мылтыктарды, тепловизорлорды, генераторлорды, дрондорды, турнабайларды, медицинаныҥ аптечкаларын, алтай аш-курсакты, кӧлӱктерди ле ӧскӧ дӧ не-немелерди јетиргем. Јерлештеристиҥ јуучыл кӱӱн-санаазын кӧдӱрерге болуп, бойымла кожо кӱӱчилерди апарып тургам. Олордыҥ бастыра баштануларыныҥ, сурактарыныҥ аайы-бажына тӱрген-тӱкей чыгарга чырмайадым.

— Улу Јеҥӱге учурлалган «Мени сакы» деп видеоны бастыра республика кӧргӧн. Оныҥ кезик кадрлары СВО ӧдӱп турган јерде согулганы кайкамчылу. Олорды кӧрӱп тура, кижиниҥ кӱӱн-санаазы кӧдӱрилип турганын јажырар арга јок болгон, олор кижиниҥ ӧзӧк-буурына табарат!

— Мынайда бийик баалап турганыгар учун јаан быйан! Бу ӱлекер аайынча шӱӱлте мениҥ јаш ӱйеле таскамал ижим ӧдӧр тушта туулган: балдарга Јеҥӱниҥ темазы јаан учурлу болгонын кӧргӧм. Онызы анчада ла Россия Федерацияныҥ Геройлоры Алексей Романовло, Вадим Савчукла ӧткӧн туштажу тушта билдирлӱ сезилген.

Тӧрӧлчи кӱӱн-санаага таскадары эмди ӱредӱлик иштиҥ тӧс бӧлӱги болуп јат. Кажы ла россиянин бойыныҥ орооныныҥ ла ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ тӱӱкизин, Улу Јеҥӱни ундыбай, тооп јӱрер учурлу деп бодойдым. Анчада ла бӱгӱн, качан орус черӱ, бистиҥ таадалар чылап, неофашизмле тартыжып турган ӧйдӧ. Ӱлекердиҥ аҥылузы — кажы ла кижи бойыныҥ јӱрӱмдик ченемели ажыра аҥылу учур кӧрӧр аргалузы. Меге «Мени сакы» деп видео-ӱлекер — Јеҥӱ канай келгенин, бистиҥ геройлордыҥ — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарыныҥ кӧп тоолу ат-нерелӱ керектерин бастыразына эзедип ийери, анайда ок аҥылу јуучыл операцияда туружып турган бистиҥ јерлештерди јӧмӧӧри. Ӱйелер ортодо колбу јылдар ӧткӱре улалып келгени бистиҥ албатыныҥ кӧгӱстик ийде-кӱчин кӧргӱзет.

— Куучын-эрмек учун јаан быйан, Владимир Владимирович! Слер бистиҥ кычыраачыларга кандый кӱӱнземел айдар эдигер?

— Бастырабыска бирлик ле келер ӧйгӧ быжу ижемји болорын кӱӱнзеерге турум. Бастыра ийде-кӱчти тургуза ӧйдӧ эҥ јаан учурлу керектерге ууландырып, бой-бойыска болужары
— онызын јӱрӱмде бӱдӱрер ийде-кӱч бисте бар. Федерацияныҥ Совединде иштеп тура, коллегаларысла кожо јуучылдарды јӧмӧӧриле колбулу јасактардыҥ ӱлекерлерине јаан ајару эдедис. Таҥынаҥ кижиниҥ турушканыныҥ учуры база јаан ине. Бис кӧп укту албатыбыстыҥ бирлигин тыҥыдар, улу ороонысты сӱӱп, бастыра ийде-кӱчти оныҥ ӧзӱмине ууландырар учурлу. Јеҥӱ кыйалтазы јогынаҥ бистиҥ болор!

Сенатордыҥ пресс-службазы ажыра Артур Сулуков белетеген