Алтайдын Чолмоны

Алты ӱйелӱ ак арчын – Алтайдыҥ кару агажы

31.07.2023

Бу ла кӱндерде тергеебистиҥ алтай эл-јоны интернеттиҥ телкемдеринде мылчада сабанарга арчын садып турганын кӧрӱп-угуп, торт ло јарыла бергендий болды. Ол керегинде јарды скриншот эделе, јондык сетьте бир группа-биригӱде таркаткан эмтир. Садып турган эпшилер алтай атту, айдарда, улус оны тургуза ла алтай деп бодогон болор. Је ширтеп келзе, бу Айдана Алтын-Суу ла Туя деп аданган улус сары чырайлу, алтай эпшилер ле эмес болгоны јарталат. Бойыныҥ бӱгинде олор та кандый да шамандардыҥ кеп-кийимин кийип алган, улуска мылчада арутанып, акча «тартып» болужып турганын бичиген.

Бисте де арчын кезип, садып тургандар бар (айса болзо, бу да келиндер биске келип арчындап турган). Је бу јардыҥ јуруктагы кемине (кӧптӧҥ кезип, садуга белетеп алган) јетирбей, бу јарабас кылыкты тургуза ла токтодор керек. Ол јанынаҥ тоомјылу јерлештеристиҥ шӱӱлтелерин јарлайдыс. Олорды анчада ла јиит аргачыларыс ла јамылуларыс, јасакчыларыс ајарулу кычырар, каруузы болор деп иженедис.

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ турчызы Николай МАЛЧИНОВ:
– Артыш – байлу, учурлу ӧзӱмис. Артышты кезип, јалмууш эдип буулап, садарга белетенип алганын ватсаптаҥ кӧрӧлӧ, кородоп, бойымныҥ санаа-шӱӱлтемди бичийдим.
Бу мындый јаман керекти јаратпайдым, оҥдобойдым. Артышты мылчада тузаланарга чек јарабас. Бу керек токтобой улалып барза, ӱч-беш јылдаҥ Туулу Алтайда артыш артпас. Јаан јашту улустаҥ угуп-кӧрӱп јӱргенисле болзо, артыш сӱреен байлу ӧзӱм, оны кижи ле болгоны ӱспес. Ай јаҥыда эш-нӧкӧрлӱ кижи јаламазын буулап, ак сӱдин ӱрӱстеп, кандый керекке алып јатканын, кижиниҥ јакылта-сурагыла ба, бастыра айдынып алар, кӧп ӱспес. Артышла кижи аластанар, арутанар, айылын арутаар, одын кӱндӱлезе салар. Той-јыргалда от алкаганда кӱйдӱрер.

Эмдиги кызалаҥду ӧйдӧ Украинада јуулажып јӱрген бистиҥ јуучылдар бойыла кожо оны алып јӱрет, аластанат. Артыжыстыҥ сӱрекей јаан учурын ундыбай јӱректер. Бала-баркага, јииттерге јазап јартап айдып беректер. Бис ас тоолу албаты да болзобыс, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ озодоҥ бери тузаланып келген артыштыҥ байын буспай јӱректер! Бускан кижини «ай-уй» деп токтодоктор. Јаш улус, кезик аргачылар артыштыҥ учурын, байын билбей, кӧптӧҥ ӱзӱп садып та турган болбой. Ондый болзо, олорго јазап јартап айдып беректер. Садып турган улусты кем билер, токтодор керек.

Эмди рыноктыҥ ӧйи ле дейле, акча-манат, байыйтаны баштапкы јерге чыга берди. Чӱм-јаҥысты, байысты бир де тообой, бузадыс. Меке-тӧгӱнле уйат јогынаҥ акча иштейтени јол алынды. Алтайда «уйат» деп сӧс ундылып барат. Артышты, эм ӧлӧҥдӧристи тазылыла кожо кодоро тартып, карамдабай сададыс. Ол кезик ӧлӧҥдӧрдиҥ ӱренинеҥ 3-5 ле проценти ӧзӱм алынар. Айдарда, кӧп сабазы јоголорго једип брааткан.

Сананактар, токтойлыктар! Оноҥ ӧскӧ кее болор. Јонныҥ, бистиҥ калыктыҥ ӧзӱмине, келер ӧйине тутак, јаман болбозын. Ол чӱм-јаҥдар, албатыныҥ јаҥдап салган байы чаазында бичилбезе де, бичилбеген јасак болгон. Оны буспайтан, ундыбайтан, тооп тузаланатан болгон. Ол бистиҥ јаандарыстаҥ, ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ канча чактарга унудылбай, јылыйбай, эмдиги ӧйгӧ јеткен.

Бӱгӱн бистиҥ јонныҥ бажында, кӧгӱс-јӱрегинде не болуп турган? Акча-рынокко јеҥдирттис пе, кайттыс? Ол чӱм-јаҥдарды јаандарыс тузаланып, биске кӧргӱскен, тем болгон улус болгон. Калыктыҥ чӱм-јаҥы биске энениҥ сӱдиле, аданыҥ, јаандардыҥ сӧзиле, темиле, бастырабыстыҥ јӱрек-кӧксиске, санаабыска шиҥип калган. Эмди биске не болды, кандый оору-тыму табарды? Бис бойыс јаҥысты тообой, бузуп баштазаас, ар-бӱткенисти, ӧзӱмдеристи, аржандарысты кичеебезес, бисти кем тоор, кандый калык бисти тооп куучындажар?

Је чын, туризмле кожо кӧп улус келгениле Алтайыс там ла быјарсып, артап барып јат. Оныҥ ӱстине бойыс эм ӧлӧҥдӧристи, артыжысты кезип сатсабыс, не болор? Кезик јиит аргачылар кайа-таштарды эмдиги «јурукчылардыҥ» бичиген јӱзӱн-јӱкпӱр сӧстӧринеҥ јылдыҥ ла арутап албаданганы јакшы. База да Алтайын коруп, кичееп тургандар бис ортодо, јииттер ортодо ас эмес. Је келген улус бистеҥ чик јок кӧп. Оныҥ учун бис бирлик болуп, Алтайысты кичееп, баалап-байлап јӱрбезеес, келер ӧйис караҥуй болор.

Кӧгӱсти, башты ӧҥзӱреде ӧйкӧп јӱрген ӧскӧ дӧ сурактарды айдып ийейин. Баштапкызында, бистиҥ байлап јӱрген јерис, ажуларыс, олордыҥ бажында садыжатан, јеҥилденетен јерлер болуп калды. Тоҥмок сууларыстыҥ јанында база ла ондый ок айалга. Ажу-тайгаларыс артады. Экинчизи, келген айылчыларга, јамылу улуска ӧдӱк-тонысты кийдиреле, оныҥ ӱстине камчы тудундурып бередис. Бу не кылык-јаҥ? Бисти камчылап, айдап јӱрзин деп пе? Бу суракты јуулыжып, айдыжып, токтодоктор. Бу неге де јарабас. Бистиҥ јаҥыста бӧрӱкти, кеп-кийимди келин, кӱйӱ балага кийдирип, балдарыстыҥ тоозына кожуп аладыс эмес пе? Оныҥ учун туура улуска, кандый ла јамылу улуска бӧрӱгисти, кеп-кийимисти кийдирбектер. Кур бар ине, оныла курчап бербей. Ол коштой јаткан бистеҥ кӧп тоолу тува, бурят калыктарда јараш ӧҥдӱ шарфтарды мойнына илип берет. Ол ло болгоны ол. Оныҥ учун бис те јӱк кур курчап турактар.

Кыска бичимелимди бистиҥ улу Лазарь Кокышевтиҥ ӱлгериле тӱгезейин:
Артыш јытту Алтайда
Арбындалып ӧзӧктӧр!
Алдыста келер јолысты
Албаты болуп ӧдӧктӧр!
Јашӧскӱрим Алтайда
Келер ӧйин сананзын!
Албатызын мактадып,
Телекейди кайкатсын!

Андрей КУЧИНОВ, Оҥдой аймактаҥ:
– Мен кӧжӧӧ сӧӧктӱ кижи болорым, кандый ла иштерде иштегем: чабан да, прораб та болгом, партийно-советский иштерде иштегем, аймактыҥ башчызыныҥ баштапкы ордынчызы да болгом, калганчы ӧйлӧрдӧ крестьян ээлемимде иштенгем. Тургуза ӧйдӧ амыралтада.

Јиит тужымда черӱге барып, погранзаставада тургам, радиостанцияныҥ јааны, старший сержант болгом. Черӱчил молјумды бӱдӱрип, јанар ӧй келерде, комендант ла заставаныҥ јааны, орус укту улус, мени алдыртып, «јанбай, артып кал, бого старшина болуп јӱр, мында иштеериҥ, служить эдериҥ» деп сураган. Мен јӧпсинбей, олорго «јанар керек» деп каруузын айткам. «Сенде ада-энеҥ бар эмес, не деп јанарга тургаҥ?» деп сураарда, «чыккан-ӧскӧн јеримде тӧрӧл алтай тилдӱ алтай калыгымныҥ ортозында јӱрзем, оноҥ артыгы јок, оноҥ ӧскӧ болуп албазым» деп јартаган эдим. Олор мени кайкап, оҥдобогон до ошкош.

Ол ӧйдӧҥ бери 50 јылдаҥ ажа берген. Алтайымда ла амыр-энчӱ јуртап, кайда ла јӱрзем, «Алтайым» деп бажырып, «албатым» деп оморкоп јӱретем. Је калганчы ӧйдӧ, туризм келгениле колбой, байлап јӱрген јерлеристи айылчылар быјарлап баштаганын ачуурканып кӧрӧргӧ келижет.

Тӧрт-беш јыл кайра Чике-Таман ажуга токтоп, јалама буулаар деген болзо, јыраа-агаш алдында јерленип койгон, кӧрӧргӧ јескимчилӱ, сананарга ачымчылу. Алтайысты алкап, алкыш-быйан сурап јӱрген байлу боочыларыс, тайга-тажыс – бистиҥ тыныс, бисти аргадап алган, кабайлаган јерлерис. Оны «арчын јытту Алтайыс» деп алкап, кичееп јадыс. Је эмди дезе ондо токтоор до арга јок болуп калган. Саду, туалеттер, јӱстер тоолу улус.

Бу ла кӱндерде интернетте байлу арчыныс керегинде оны кезип, «почтала да аткарып сададыс, баазы 250 салковой акча» деген јарды кӧрӱп, ичим кӱйбӱреди. Бу улусла не болгон, турар аргазы јок эдип торологон бо? Байлу агажысты садып, акчага кӧчӱрерге јаткан. Алтай албатыныҥ чактарга арутанып, су-кадык сурап, Алтай-Кудайыска баштанып јӱрген байлу ӧзӱм-агажысты садып, тойынып јӱрген улуска не деп айдар?! Ачу. Алтай атла аданып (Айдана, Туя, Лама Даши), арчынды мылчада алды-ӱстин сабынарга кезип саткандарды кӧрӧргӧ коркышту ачу.

Мыны сананып шӱӱгеним: туризмде иштеп тургандарга иштезин деп јараду берердеҥ озо аҥылу тӧзӧлгӧн камыс олор Алтайыстыҥ тӱӱкизин, јаткан калыгыныҥ јаҥдаган јаҥын, не јараар, не јарабас, байлу јерлерге чыгатан ба, чыкпайтан ба деп сурактарды билер бе, албатызын тооп турган ба — ченеп кӧрӧр керек.

Онызы јоктоҥ Алтайыс артап калардаҥ маат јок. Тӧрӧлисти бис корыбазабыс, кем корыыр?

* * *

Мындый тал-табышла колбой «Алтайдыҥ Чолмоны» газет Шабалин аймактыҥ 2021 јылда белетеп чыгарган «Арчын» деп бичигинеҥ аймак башчызыныҥ ордынчызы болгон Роза Сулинаныҥ «Байлу арчынды тудунары» деген бичимелин база катап јарлайдыс. Кычыраачыларга курч сурак аайынча бичизин, билериле ӱлешсин деп баштанадыс.

Шабалин аймактыҥ алтайлары арчын, ӧрӧги аймактарда јаткан улус артыш деп айдадылар. Бистиҥ јерде кой арчын, соок тынышту аймактарда ат арчын ӧзӧт. Аймактарда, јурттарда арчынды аларыныҥ, байлаарыныҥ чӱм-јаҥыныҥ эмеш башказы бар болуптыр.
Бистиҥ аймакта јуртаган алтайлар азыйдаҥ бери арчынныҥ учурын тудуп јӱрет. Кажы ла јерде оныҥ ӧскӧн јери бар.

Арчындап баратан ӧй
Алтай-Кудай, Теҥери унчуккан кийнинде, ай јаҥыда, кӱӱктиҥ ӱни угулза барар.

Арчынга барып јаткан эр кижиниҥ тудунатан ээжизи
Јуук улузынаҥ чыгым болзо, јыл ашпаган кижиге ле эпши улуска арчынга барарга јарабас. Ондый улус јыл туркунына бай тудатан јаҥду (аржан сууга, байлу јерлерге барбас, мылтык-бычак алып, аҥдап-куштабас).
Арчынга амадап, керектеп барза, ак сӱдин, курудын, быштагын, теертпегин ле о. ӧ. белетеп алар.
Арчынга барып та, келип те јаткан тушта јолой атту чаппас, чечек-ӧлӧҥ ӱспес, агаштыҥ будагын сындырбас, аҥ-кушты тоскурбас, ӧлтӱрбес.

Арчын ӧскӧн јерге јетсе
Једер јерге једип, адынаҥ тӱжер. Оноҥ кыйразын (кайыҥга, тытка) буулаар. Чибиге ле мӧшкӧ буулабас.

Алтайдыҥ ээзине ле кыр (тайга) јердиҥ ээзине баштанатан учурлу «оды». Ӧзӱп јаткан ӧлӧҥ-чечекти эштеп ӱзӱп, от салганына тӱҥей эдип јерге салып, экелген курсак-тамагыла, ак малдыҥ сӱдиле амзадып ийер. Оныҥ кийнинде байагы айагын ойто сӱтле толтырып, Алтайына баштанып, кӱнчыгыш јаар ӱрӱстеер.
Оноҥ кижи бойы табылу чейдемдеп (чайлап) амыранып алар. Алтайдыҥ ару сынына ачу аш алып јӱрбес, оны ичпес.

Арчынды ӱзери
Озо ло баштап арчынды оҥ колло сыймай тудуп јакшылажар, келген амадузын айдар. Алтайдыҥ, тууныҥ ээзинеҥ суранар. Арчын ӱзетен јерге сӱтле чачылга эделе, оныҥ будагын кӱн јаар (тӱштӱк) ээлтип, бӱктей тудуп, бир ле саптаҥ алар.

Агару агаш кургабазын деп арчынды башка-башка агаштардаҥ ӱзетен јаҥду. Тӧстиҥ сынган тужы кӧлӧткӧлӧнип кургабазын деп кичеегер, ӱстине баспаска ајарынып јӱрӱгер.
Арчынды анаар ла ачаптанып, меҥдей-шиҥдей ӱспейтен јаҥду. Јӱк ле јыл туркунына бойыгардыҥ керегерде тузалангадый тооны алар. Јӱрӱмде 2, 4 лӧ 8 тӧс једе берет.

Анчада ла ӱрендӱ кой арчынды ла ат арчынды кӧп албагар, тоо јок бодоп ӱзери – јаан кинчек дежедилер. Арчын ӧскӧн јерде арбанбас, кыйгырбас, бойын чек тудар, адын откорбос. Айдылган ээжилерди бускан кийнинде, алган арчыннаҥ быйан болбос. Соҥында неме билер улус эдилген каршуны ол кижидеҥ сезип ийер, оорузыныҥ шылтагы оныла колбулу болгонын айдып берер.

Арчынды сындырып алган кийнинде, быйан айдып, ойто ло сыймап салар. «Мынайда ла јажарып ӧзӱп јадыгар, эзенде келзем, мынаҥ јараш болугар!» деп алкаар. Оноҥ Алтайдыҥ, тууныҥ ээлерине быйан айдып, кайра атанар.

Айылда тудатан ээжилери
Озо ло баштап арчынныҥ саптарын кургадып алар керек. Ак чаазынга ба айса бӧскӧ бӧ ачыкка салып койор, артык чыгы-јулугы ого шиҥип калар. Кӱнге кургатпас, кургаганы јыдынаҥ билдире берер. Арчын узак ӧйгӧ ӱрелбейтен јаҥду.

Ак (сары, јажыл, кӧк) бӧскӧ јаш бала чылап «чуу-лап», бажын ачык эдип артызала, тӧр јерге салып койор. Керектӱ учуралда, бӱткӱл сабактаҥ эки бӱрдеҥ сындырып алар.
Кижи арчын сураган болзо, берген кийнинеҥ кыйалтазы јоктоҥ јандыру (ат эдип акча эмезе кандый бир алтай аш-курсак) берер учурлу. Оноҥ башка быйан болбос.
Кандый бир кижи арчын экелип берзин деп сураган болзо, оныҥ берген кыйразын, курсак-тамагын, ол кижиниҥ адын адайла, отко јаҥдап салар. Арчынды база оныҥ адынаҥ сындырар, бойыныҥ ла ӧскӧ кижиниҥ арчынын бириктирбес. Башка тудар јаҥду.

Учалга сӧс
Арчынныҥ эм учурын ӧскӧ дӧ укту улус билер, оны сууга салып, суузын ичип јадылар. Горно-Алтайскта арчынды кӧптӧҥ ӱзӱп, садып та турган улус бар. Мындый улустаҥ садып алган арчыннаҥ кандый да быйан јетпес, ондый кылыкты токтодып тургадый ээжилер јарадар керек.