Алтайдын Чолмоны

Чуйдыҥ јолы — јӱрӱмниҥ јолы

03.08.2023

1922 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 26-чы кӱнинде РСФСР-дыҥ ЦИК-ниҥ јӧбиле Чуйдыҥ јолына эл-тергеелик чыду берилген. 100 јылдык ӧй — тӱӱкилик учурлу тоо. Ӧткӧн јылда Чуйдыҥ јолыныҥ 100 јылдыгы элбеде темдектелген. Је тӱӱкичилердиҥ айтканыла болзо, Алтай ичинде эҥ јаан бу јолдыҥ табылганы, иштегени оноҥ эрте башталган ла јолдыҥ бойыныҥ «јажаган јажы» чик јок јаан. Бодоштыра айдылган шӱӱлтелердиҥ бирӱзиле болзо, Чуйдыҥ јолы керегинде 3 муҥ јыл кайра јебрен кыдат бичиктерде айдылат. Эмдиги асфальтла бӱркелген јолдоҥ озо узак ӧйдиҥ туркунына чичке, кызык јол болгон. Азыйдаҥ бери бу јолло садучы улус иш-керектериле ӧрӧ-тӧмӧн јӱрген. Је којойымдар олордоҥ эрте, озо јолын ачып, эптеп јазаган, кӱрлерди, кечӱлерди салган, јазаган. Је јолды бӱткӱлинче јазаарга чыгымы јаан болгон, олордыҥ арга-чыдалы јетпеген. Иштиҥ чыгымы јаан деп, олор јакшы билген.

Кийнинде 1902-1903 јылдарда кош тартатан јолды јаан эмес таратайларга јарагадый эдип јазаган. Јуудаҥ-чактаҥ озо ӧйдӧ бу јол јуугында турган јурттардыҥ улузыныҥ ла катуныҥ јериниҥ улузыныҥ, ол тоодо репрессированныйлардыҥ шылтузында тудулган. Иш сӱрекей уур-кӱч айалгада ӧткӧн. Ар-бӱткен де, айдыҥ-кӱнниҥ айалгазы да ончозы бир аай болгон. Улус јӱк ле кирканыҥ, ломныҥ, кӱректиҥ ле тачканыҥ болужыла иштеген. Јол иштеерине 1935 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде табыштырылган. Оныҥ кийнинде јолдыҥ јазал иштери 1980 јылдардыҥ ортозында болгон. Чокумдап айтса, јол Чике-Таманныҥ ажузы ажыра јазалган. Шак бу ӧйдӧ ӧткӧн иште Совет Черӱниҥ солдаттары турушкан. Олордыҥ ады-јолдоры Чуйдыҥ јолын тутканы керегинде бичикке база кирген.

Бӱгӱнги де кӱнде тергеебисте бу тӱӱкилик учурлу јолды тутканын кӧргӧн лӧ онойдо ок јолды туткан ветеран-строительдер бар. Майма аймакта ар-бӱткени јараш, јымжак Сайдыс јуртта тӧп, ачык-јарык, јалакай кылык-јаҥду солдат-взрывник Александр Чунжеков амыр-энчӱ јуртап јат. Ол бу јолды тудар иште эрчимдӱ турушкан.

Александрды 1979 јылда черӱге алган. Черӱчил молјузын ол 65432 таҥмалу черӱчил бӧлӱкте инженерный батальондо майор Д. И. Рымарьдыҥ башкартузында ӧткӧн. Качан ол черӱчил молјузын ак-чек бӱдӱреле јанарда, солдаттар службазын майор И. Д. Петушканныҥ башкартузында ӧткӧн. Алтай крайдыҥ Поспелиха деп јуртында ӱредӱлӱ-јуучыл белетеништи ӧткӧн кийнинеҥ бу батальонныҥ солдаттары службазын оноҥ ары ӧдӧргӧ лӧ Чуйдыҥ јолын тудар иште болушсын деп, Оҥдой јаар аткарылган. Солдаттардыҥ јарымызы Оҥдойдо токтогон, взвод дезе Ийинде турган. Александр Васильевичтиҥ эске алынганыла, Чуйдыҥ јолы чичке болгон. Олор кайа-ташты оодып јаратан ишти 1980 јылдыҥ јазында Хабаровка јартыгынаҥ Чике-Таманныҥ ажузына јетире ӧткӱрген. Кичӱ Јаламанныҥ јанында Кадын сууныҥ келтейиле барган кайа-таштарды оодо аттырткан, јолды Оҥдойдогы ДРСУ-ныҥ јолишчилери арчыган. Солдаттар бу ижиле коштой Кичӱ Јаламан јуртта јолды элбедип јаанадарга керектӱ стенени уруп, јолго кумак, сай таш урган. Солдаттар Чуйдыҥ јолында эрте таҥнаҥ ала орой эҥирге јетире иштеген.

Службазын ӧдӱп јаткан јииттер бой-бойы ортодо нак јӱрген. Јӧмӧӧргӧ, болужарга кандый да ӧйдӧ белен болгон. Мында Александр Васильевичле кожо Алтай крайдыҥ, Астраханьныҥ, Бакуныҥ, Ереванныҥ јииттери служитаган. Је эҥ ле јуук нӧкӧрлӧри Алтай крайдыҥ башка-башка јурттарыныҥ јииттери — Сергей Карякин, Иван Манаев, Виктор Копылов, Владимир Вибе болгон. Оноҥ бери ӧй база ӧткӧн лӧ. Нӧкӧрлӧри интернеттиҥ, мобильный колбуныҥ шылтузында Александрды тапкан. Службазын кожо ӧткӧн нӧкӧрлӧри-јерлештери Сайдыс јаар нӧкӧрине кӱӱнзеп, амадап келип баргылайт. Айылдаш, коштой турган тергеелерде де јадып тургулаган болзо, је Алтайга кандый да ӧйдӧ акту кӱӱндеринеҥ келет. Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткени јаантайын кайкадат, јилбиркедет. Мында кей де башка, эм-томдый, ар-бӱткени токунадат, кайкамчылу тымыгы, аржан-суулары ийде-кӱч берет.

«Бис эки јыл кайра Оҥдойдо службаны ӧткӧн јерлерисле јӱрдис. Оҥдойдогы казармабыс ол ло бойы туру. Је ондо таҥынаҥ предприятие ачылган эмтир. Бис ады-јолысты айдып, кирерге јӧп сурадыс. Кирип, ичиле ары-бери базып, фотојурукка тӱштис. Оноҥ ары јолго чыгып, Ийинге јеттис. Ондо казарманыҥ туразы база туру. Бастыра ээжи-некелте аайынча кӧдӱрген стенениҥ јанында турдыс. Стенени кӧдӱрген бетон, арматура аҥылу маркалу болгон. Стенени кече-башкӱн ле кӧдӱргендий, чыт ла эткен турат» — деп, службазын ӧткӧн ӧйди эзедип, Владимир Вибе куучындады.

Азыйда Чуйдыҥ јолыла каравандар ӧрӧ-тӧмӧн јӱрӱп турар ӧйдӧ Бийсктеҥ Кош-Агашка јетире јол-јорук 10 кӱнге шыдар ӧйдиҥ туркунына ӧдӧтӧн. Је јолды јазап, кӧлӱктерге кӧнӱ јӱрер јарамыкту айалга боло берерде, тискинчилер Чуйдыҥ јолыныҥ бу бӧлӱгин эки ле конокко ӧдӱп туратан. Бӱгӱнги кӱнде тискинчилерге Чуйдыҥ чӧйилип барган јолыныҥ бу бӧлӱгин бир ле кӱнге ӧткӧдий јымжак, эптӱ, кӧнӱ ле јарамыкту айалга тӧзӧлгӧн.

Чуйдыҥ јолы — канча-канча јолјазаачылардыҥ нерелӱ ижиниҥ турултазы деп айдарга јараар. Јер-телекейдиҥ эҥ ле јараш, кайкамчылу беш јолыныҥ тоозына Чуйдыҥ јолы јолду кирет. Кайкалга бодолду бу јол туристтерге агару Алтайдыҥ «јаан каалгазы» болуп јат.

Чуйдыҥ јолы јаҥыртуныҥ јолында, ийдези-кӱчи база да јаҥы тыныш алынат. Кӧлӱктердиҥ јолы јаранат, элбейт, эмдиги ӧйдиҥ јеткер болдыртпазыныҥ ончо ээжи-некелтелерине келижет…

Светлана ОПОНГОШЕВА