Алтайдын Чолмоны

Кыргызстанныҥ Чаткал аймагыла јӱрген экспедициядаҥ

03.08.2023

А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейдиҥ билим ишчизи Вера Кыдыеваныҥ ла «Чаткал-2023» экспедицияныҥ башкараачызы Тажибай Айтбаевтиҥ «Кыргызстандагы Чаткал аймагыла јӱрген экспедицияда» деген бичимелиле таныштырадыс.

Былтыр Алтай Республикада ӱч аймакла ӧткӧн «Јаан Алтай: Россия – Кыргызстан-2022» деп адалган этнографиялык экспедиция быјыл ижин Кыргыз јеринде Тянь-Шань – Ала-Тоо (кыргыз ады) кырды ажып, Чаткал деп аймакта улалтты. Алтай Республикадаҥ былтыр ӱч кижи турушкан, быјыл олорго адылу кычырту келген: ГАГУ-да алтаистика ла тюркология аайынча факультеттиҥ деканы, филология билимдердиҥ кандидады С. Б. Сарбашева, Эл музейдиҥ баш билим ишчизи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады, этнограф В. Я. Кыдыева. Ӱчинчи кижи Майя Петровна Чочкина (1962–2023) болор учурлу болгон. Кыргызстанныҥ академиязыныҥ институдыныҥ аспирантуразында ӱренген, филология билимдериниҥ кандидадыныҥ адын ондо коруган, былтыргы экспедицияны белетееринде, ӧткӱреринде эрчимдӱ иштеген билимчи М. Чочкинаны экспедицияныҥ туружаачылары јоктоп, карыкканын угустылар.

«Чаткал-2023» экспедицияны Оштогы университет, ректоры Кудайберди Кожобеков тӧзӧгӧн. Джалал-Абад областька кирген эҥ ле ыраак деген Чаткал аймакта јаткан кыргыстар мал-ажын азырап, ӧбӧкӧлӧриниҥ јадын-јӱрӱмин тудунганыла, јадыныла биске тӱҥей учун бу аймак талдалган. Оштоҥ автобусту чыгала, јолы кату алтайга 15 сааттыҥ бажында, капчалдыҥ ичиле ӧдӱп барган јолло бийиги 2841 м Чапчыма деп јаан ажу ажып, тӱн ортозында јеттис.

Бисти экелердеҥ озо, экспедицияныҥ башкараачызы Тажибай Айтбаев бу аймакка једип, экспедицияныҥ ӧдӧтӧн јолын темдектеп, токтойтон јерди куучындажып салган. Бисле кожо этнографияла јилбиркеп турган ӱч студент кыс јӱргиледи. Кыргыз билимчилер бойлорыла кожо јаш улусты кожо алып, таскадып, ӱредип турганы оморкодулу деп, былтыргы да, быјылгы да иште кӧрӱнди.

Јанган јолыс келген јолыстаҥ кату болгон, ӱч ажу ажып, Бишкекке јеткенис. Баштапкы ажу — Кара-Буура, бийиги 3302 м, оноҥ Ӧтмӧк (3330 м), Тӧӧ-Ажу (3586 м). Јанар кӱнниҥ алдында тӱнде јааш јааган. Кара-Буурага чыгып јадар болзо, јолды кырдаҥ аккан балкашту суу (сель) алып ийген. Бисти апарып јаткан таксиниҥ кӧлӧсӧлӧри бийик болгон учун, бу кӧчкӧлӧнгӧн балкашты, карын, ӧдӧ берген. Ажуга чыгып барзас, ондо кар.

Алтайдыҥ кырлары агашла бӱркелген болзо, Чаткалдыҥ кырларында агаш јок, ташла бӱркелген деп база айтпазыҥ, јиктеринде, јӱстеринде сары, јажыл ӧлӧҥ ӧскӧни кӧрӱнет, бийик ажуларын арчын (арча) бӱркеген. Бейин, јуук јанындагы кырлар болчок баштарлу болзо, олордыҥ ары јанындагы кырлары кайыр, ак мӧҥкӱ баштарлу. Ӧзӧкти тӧмӧн аккан Чаткал деп суу бистиҥ Кадынга тӱҥей. Сууларды јараттай тал, јолдыҥ келтейиле отургыскан чибилер ӧзӱп јатканын кӧрдис. Олорды мал тепсебезин деп аткакту эмикле экијандай чедендеп салганынаҥ, агаштарды сугарып турганынаҥ тӧрӧлине карузып, оны кичееп турганы сезилди.

Бистиҥ теректер байбак, олордыйы коо. Бичиичи Ч. Айтматов «Тополёк мой в красной косынке» деп нениҥ учун айтканын бу теректереди кӧрӱп аайлап турбай. Кажы ла айылдыҥ јанында бойлорына јууктада јергелей отургыскан теректер турат. Јаскыда алдындагы будактарын будап турза, олор коо болуп, ӧрӧ чӧйилип турганы бу эмтир, арыктардыҥ јанында ӧзӱп, ӧрӧ чӧйилип ӧскӧн агаштарын кажы ла биле тура тудар тушта јыгып, јарып, тураныҥ потологына, јабынчызына тузаланат.

Јери телкем, одор јеткилинче. Кандык айда мал-ашты јайлуга чыгарып, сыгын-ӱлӱрген айларда тӱжӱрип турган. Је бу јеткил јӱрӱмге тутагын јетирип турганы – кар. Кышкыда калыҥы 2-3 м кар тӱжӱп турган. 1,5 м кар тӱшсе, тайыс кар тӱшкен деп сӱӱнип јадыс дешкиледи. Јолдорды трактор арчып турган болзо, кижи базатанын кажы ла биле бойы арчыыр. Тӱндӱкте базылган карды канай ырып јолдоп турган эди, ондый ла деп фотојуруктаҥ кӧрдис. Кар јаан учун, кой, уй кыжыла кажаган-чеденде. Ӧлӧҥди јӱк эдип тракторло оройло, кажаганныҥ ӱстине чыгарып, кладтап турган. Быјыл ӧлӧҥ коомой бӱткен, 200 јӱк алатан јердеҥ 100-ти алганыс деп санааркагылайт. Чапкан јерди сугарар керек, экинчи катап чапса, база келишсин деп.

Јаҥы туралар тудуп тургулаганы кӧскӧ илинет. Тураны да, кажаганды да балкаштаҥ тудуп јат. Туралары јаан, балдары кӧп – калык ӧзӱп, ӧҥжӱп турганы мынаҥ ла кӧрӱнет.

Кийис базып, ширдекти (кыргыстарда шырдак, шырык деп айдар) канай эдерин ус улустаҥ бичидис. Тӱкти жун деп айдар, артканы ончо тӱҥей. Ийик, сабу, темене, јип (жип), тыдар, сабаар, базар, иирер (ийрийт). Кой сойгоны башка. Мойнын кезеле, Исламныҥ јаҥыла, канын албас. Сойзо, колынаҥ буулайла, илеле, бут бажына сойор. Сандарыныҥ терезин бычакла сойоло, арткан јерин јулкуп, сыйра тартып ийер. Башты, шыйрактарды куйкалайла, кайнадар. Ичи-карынды арчып, јӧргӧм эдер, карынныҥ ичине изӱ сууны урала, тӱгин тазада кырып салар…

Кайра јолыс јайлулар турган јерлерле ӧткӧн. Беелерин саап, кымыс эдип, мында ла ӧткӧн улуска садат. Курут, каймак, сары-май, сӱзмӧ, тыбыт (тордо) бастыра ла јолдыҥ кырында садылып јат.

Барган айылга јетсеҥ, «Киргиле, киргиле» деп, ӱйдӧӧн кийдиргилеп, дастарханга нанды (тандырга быжырган теертпек), сары-майды (сарју), тыбытты јайа салып, чайладар.

Эжикке јетсес ле, кожо јӱрген улузыс «бу улус Алтайдаҥ» деп таныштырза, бис кандый да аҥылу јердеҥ келгенис деп сезилип турар.

Турулталу јорук болуп, билимге керектӱ јетирӱлер јууп, солун јерлер кӧрӱп, карындаштардыҥ чайын ичип, дастарханына салган ажынаҥ амзап, Алтайыска јанып келдис.

И. Назаровтыҥ, В. Кыдыеваныҥ фотојуруктары