Алтайдын Чолмоны

Туризмниҥ ӧзӱмине јаан ајару

03.08.2023

Јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде Алтай Республикада РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели Михаил Мишустин туризмниҥ ле айылчыларды уткуурыныҥ индустриязыныҥ ӧзӱми аайынча јуун ӧткӱрген.

Јуун туу-чананыҥ јайы-кыжы иштеер «Манжерок» комплексинде јуукта тудулган беш јылдысту отельде ӧткӧн. Михаил Мишустин башкарып ӧткӱрген јуунда президенттиҥ Сибирьде чыгартулу кижизи Анатолий Серышев, АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев, РФ-тыҥ бир кезек федерал министрлери, агентстволордыҥ ла ведомстволордыҥ, јаан банктардыҥ башкараачылары турушкан.

Россияныҥ премьер-министри јууннаҥ озо «Манжерок» курортто туу-чананыҥ инфраструктуразын, отелин, Манјӱрек кӧлди, анайда ок балдар ойнойтон «Кайкалдыҥ аралы» деп тӧс јерди кӧргӧн. Оны ээчий ол ороон ичинде туризмниҥ ӧзӱм алынарына ууламјылалган бир кезек ӱлекерлердиҥ таныштыру-презентацияларын лаптап кӧргӧн. Бистиҥ тергееде ӧзӱм алынып турган туробъекттердеҥ «Манжерок» ГЛК-ныҥ ла Чамалда «Айвенго» глэмпинг-парктыҥ таныштыру-презентациялары ӧткӧн. «Манжерок» ГЛК керегинде газедис кӧп бичиген. Кычыраачыларыс бу объектке бойлоры да барып турган болор. «Айвенго» глэмпинг-парк керегинде бичимелистиҥ экинчи јарымынаҥ кычырыгар.

Михаил Мишустин, јуунды баштап тура, эмди јайгы амыралталардыҥ кидим ӧйи болгонын, туристический индустрияныҥ айалгазына учурлалган јуун шак ла кӧп тоолу турист келип турган Алтай Республикада ӧдӱп јатканын темдектеген. Ол ороонныҥ президенти бир ай кайра туризмниҥ ӧзӱмине учурлай Дербентте ӧткӧн јуунда государствоныҥ ла бизнестиҥ амадузы — озо ло баштап туристический јеткилдештердиҥ чыҥдыйын јеткилдеери ле ого керектӱ инфраструктураны тӧзӧӧри деп темдектегенин эзеткен. Бастыра кӱӱнзеген улуста јоруктаар, амыраар, эмдиги ӧйдиҥ курортторын тӧзӧӧчилердиҥ јетирип турган ончо јеткилдештериле тузаланар арга болор учурлу. Премьер-министр јеткер болдыртпазын јеткилдеерине аҥылу ајару эткен. Мишустин тоолу кӱн кайра Алтайда туристтерлӱ јаан кӧлӱк аҥданганын айдып, бу јеткерде божогон кижиниҥ јуук улузына карыкканын јетирген. Ол улустыҥ јӱрӱмине јеткер болдыртпазы аҥылу ајаруда болор учурлу деген.

Премьер-министрдиҥ айтканыла, ороон ичиле јоруктап турган туристтердиҥ тоозы кӧптӧйт. Мында телекейлик айалгалардыҥ камааны база бар. Је Россияла јоруктаары там ла јилбилӱ болуп баратканы база учурлу. Орооныстыҥ јараш ар-бӱткенин, архитектураныҥ кӧп тоолу јарлу кереестерин кӧрӧтӧн, тӱӱкизиле таныжатан ал-камык аргалар ачылат.
«Туризм ле айылчыларды уткуурыныҥ индустриязы» деген нацӱлекер ӱч јылга улай иштейт. Оны јӱрӱмде бӱдӱрерге калганчы эки јылда бу ууламјыга 100 млрд салковойдоҥ кӧп акча чыгарылган. Ӧдӱп те јаткан јылда чыгарылар. Туризмге чыгарылып турган акчаныҥ кеми билдирлӱ кӧптӧгӧн. Оноҥ јандыру болуп турганын кӧрӧдис» — деп, Михаил Мишустин айткан.

Доклад эткендердиҥ тоозында РФ-тыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Максим Решетников, РФ-тыҥ билим ле бийик ӱредӱ аайынча министри Валерий Фальков, РФ-тыҥ транспортыныҥ министриниҥ баштапкы ордынчызы Андрей Костюк, РФ-тыҥ промышленность ло саду аайынча министриниҥ ордынчызы Альберт Каримов, РФ-тыҥ ӱредӱ аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Александр Бугаев, «Сбербанк» ПАО-ныҥ правлениезиниҥ председатели Герман Греф, «Промсвязьбанк» ПАО-ныҥ правлениезиниҥ председатели Петр Фрадков, Алтай крайдыҥ губернаторы Виктор Томенко, Башкортостан Республиканыҥ башкарузыныҥ премьер-министри Андрей Назаров, «Cosmos Hotel Group» ООО-ныҥ правлениезиниҥ турчызы, персоналла башкарары аайынча вице-президенти Анна Кувайцева, Россияныҥ туристский индустриязыныҥ аргачыларыныҥ бирлигиниҥ президенти, «Алеан» ООО-ныҥ генеральный директоры Илья Уманский болгон. Олор башкарып турган министерстволор, ведомстволор, агентстволор туризмди ӧскӱреринде кандый иштер бӱдӱрип турганы аайынча јетирӱлер эткен.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин тергееде туризмниҥ ӧзӱми керегинде куучындаган. Ол 2022 јылда республикага 2,5 млн турист келип јӱргенин, мынызы, оноҥ озо јылга кӧрӧ, 14 процентке кӧптӧгӧнин темдектеген. Бу озо ло баштап Россияныҥ калаларыла тӧзӧлгӧн авиаколбу эрчимдӱ ӧзӱм алынып турганыла колбулу. Баштапкы алты айдыҥ туркунына Горно-Алтайсктыҥ аэропорты ажыра учкан пассажирлердиҥ тоозы 61,6 процентке ӧскӧн лӧ 163 муҥ пассажирдеҥ кӧп болгон. Хорохординниҥ јетиргениле, республиканыҥ бириктирилген бюджедине 2022 јылда туризмнеҥ 549 млн салковой, Россияныҥ бюджетный системазына ла бюджетный эмес фондторго 1,3 млрд салковой кеминде каландар келген. 2023 јылда бу тоо кезем кӧптӧгӧн.

Тергеениҥ башчызыныҥ айтканыла, федерал бюджеттеҥ республика улус јаттыргызар капитальный эмес јадар јерлер тӧзӧӧрине 250 млн салковой алган. Государство бастыра 17 ӱлекерди јӧмӧгӧн. Ӧрӧ айдылган «Айвенго» глэмпинг-парк база акчала јӧмӧлтӧ алган ӱлекер. Таҥынаҥ аргачы Павел Кирьяновтыҥ бу ӱлекери аайынча Чамал аймакта «Айвенго» глэмпинг-парктыҥ јеринде туристтер јаттыргызар 14 модульный капитальный эмес тудум тудулган. Ого јетирилген государственный јӧмӧлтӧниҥ кеми 20 млн салковой. Анайып, анда јаҥы иштеер 13 јер тӧзӧлгӧн, 22 млн салковой кеминде бюджетный эмес инвестициялар јетирилген.

Олег Хорохординниҥ айтканыла, 2022 јылда Горно-Алтайсктыҥ политехнический колледжи ӱредӱлик кластерге «Профессионалитет» деп федерал ӱлекердиҥ «Туризм ле јеткилдештердиҥ бӧлӱги» деген ууламјызы аайынча грант ойноп алган. Бу ӱлекер аайынча јылдыҥ учкары туризм бӧлӱгиниҥ ӧзӱмине керектӱ эмдиги ӧйдиҥ 15 мастерскойы ачылар.

— Ӱредӱлик кластер ишбереечиниҥ турушканыла тӧзӧлӧт. Мынызы дезе кластерди ӱренип божоткондор иштеер јерлерле јеткилделерин быжулайт. Олор «Манжерок» ГЛК-да иштеер — деп, тергеениҥ башкараачызы айткан.

Хорохордин анайда ок транспортный инфраструктураны ӧскӱрери аайынча эрчимдӱ иш ӧдӱп турганын, ол тоодо јарлу туристический объекттерге јетире јолдор тудулып турганын темдектеген. «Јеткер јок чыҥдый јолдор» нацӱлекер аайынча тӧрт јылдыҥ туркунына 522 километрдеҥ кӧп тергеелик ле јербойындагы учурлу јолдор, 20 кӱр тудулган ла чыныкталган. 2023 јылда 270 км јолдорды нормативный айалгазына јетирери темдектелет.

«Биске, туристический тергееге, бу јӱрӱмдик учурлу сурак. Јакшы јолдор — ол эптӱ, эҥ учурлузы — јеткер болдыртпазы — деп, Олег Хорохордин айткан. — Бастыра темдектелген иштер чыҥдый ла ӧйинде эдилет. Оныҥ учун Росавтодор биске чыгарып турган акчаныҥ кемин 40 процентке кӧптӧткӧн». Адакыда тергеениҥ башчызы Михаил Мишустинге Алтай Республиканы айылчылардыҥ тураларын тузаланарын аайлу-башту эдери аайынча эксперимент ӧдӧтӧн «пилотный» тергеелердиҥ тоозына кийдирзин деп баштанган. Бӱгӱн андый туралардыҥ ээлери каландар тӧлӧбӧйт. 2023 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнине јетире туристтерди јаттыргызар јерлердиҥ тоозы 1,3 муҥ, ол тоодо айылчылардыҥ тураларыныҥ — 398 болгон. Бу ок ӧйдӧ олордыҥ јарымызынаҥ кӧби окылу статистикада јок, калан јуур органдарда регистрация ӧтпӧйт.

Россияныҥ премьер-министри мындый баштануны јӧмӧп турганын айткан: «Мен јӧмӧйдим. Јаҥыс ла туризм бӧлӱгине јӱк болбозын. Улус акчазын кымакайлап аларга турганы јарт. Је ол тушта кандый да ӧзӱм болбос. Социальный ла ӧскӧ дӧ инфраструктура јандырулар керексийт. Бу ууламјыда нени эдерге јараарын кӧрӧктӧр. Андый јакылталар берилер».

2023 јылда МиТТ кӧрӱ-выставкада Алтай Республика «Прорыв года» номинацияда јеҥӱчил болуп чыккан. Анайда ок тергеебис «Russian Travel Awards» деп бастырароссиялык туристический сыйдыҥ «Экологический туризм» ле «Приключенческий туризм» номинацияларында эки диплом алган.

Экијандай туштажу

Јуунныҥ кийнинеҥ Михаил Мишустин Олег Хорохординле экијандай туштажу ӧткӱрген. Олор Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱмин шӱӱшкендер.
Тергеениҥ башчызы 7-чи таҥмалу школды тудар иштер канайда ӧдӱп турганы керегинде куучындаган: «Бу школды тудары аайынча иштер президенттиҥ «Ӱредӱ» нацӱлекер аайынча берген јакылтазыла ӧдӧт. Бӱгӱнги кӱнде тудум иштер 40 процентке бӱткен. Бис бу объектти 2024 јылдыҥ учы јаар табыштырарга темдектеп алганыс» — деп, Олег Хорохордин айткан.

Оныҥ темдектегениле, республикада нацӱлекер аайынча Горно-Алтайскта, Камлак, Ийин ле Кӧксуу-Оозы јурттарда школдор табыштырылган. Шабалин јуртта школ тудулып башталган. Кош-Агаш, Оҥдой ло Чичке-Чаргы јурттарда тудулатан школдордыҥ ӱлекер-сметалык документ-чаазындары белетелген.

Олег Хорохордин анайда ок ӱредӱлик учреждениелердеги капитальный јазал иштер керегинде база айткан. Анайып, 2022 јылда тӧрт школдо јазал иштер ӧткӧн. База бир школдо капитальный јазал иштер эки јылга улалган. 2023 јылда андый иштер 12 объектте ӧдӧр. Олордоҥ 10 объектте бу иштер сыгын айдыҥ 1-кы кӱнине јетпей тӱгенип калар. База эки школдо јазал иштер јылдыҥ учына јетире ӧдӧр. Анайда ок 48 школго јазал иштер ӧткӱрерине баштану-заявка эдилген.

Тергееде «Демография» деген нацӱлекер јӱрӱмде једимдӱ бӱдет. Оныҥ шылтузында текши тооло 2,2 муҥ бала јӱрер 20 садик ачылган. Кӱскиде Оҥдойдогы садикте тудум иштер тӱгенер. Тергеениҥ башчызыныҥ темдектегениле, республикада балдардыҥ садиктерине очередьтер јок.

Олег Хорохордин башкаруныҥ председателине тергеениҥ ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазы јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганы керегинде база јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла, тӧс капиталга эдилген инвестициялардыҥ кеми 216 процент болгон. Бу кӧргӱзӱ аайынча республикабыс ороон ичинде баштапкы јерде. Ишјоктордыҥ кемин 14 проценттеҥ 9,8 процентке јетире астадарына программа база камаанын јетирген. 1,1 муҥ иштеер јерлер тӧзӧлгӧн. Мынызы программаныҥ 73 проценти болуп јат. Бюджеттиҥ эмес 935 млн салковой инвестициялар јилбиркедилген. Программа иштеп баштаганынаҥ ала јурт ээлемниҥ бӧлӱгинде 53, туризмде 17 ле промышленностьто 12 инвестӱлекерге јӧмӧлтӧ јетирилген. 2023 јылдыҥ учкары бастыра 1218 иштеер јер тӧзӧлӧр, 1,4 млрд салковой инвестициялар јилбиркедилер. Михаил Мишустин Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине эдилип турган иштерди бийик баалаган ла тергеениҥ туризм бӧлӱгинде јаан аргалар бар болгонын темдектеген.

— Республикада ӧзӱм алынгадый бастыра аргалар бар. Айса болзо, «Профессионалитет» деген программаны шак ла мында јӱрӱмге кийдирип баштаар керек, ӱредӱлик заведениелерде ӱренчиктерде профессионал ууламјыны тӧзӧӧрине керектӱ ӱредӱлер ӧткӱрерге. Чокумдап айтса, Алтай Республикада суруда болуп турган туризм бӧлӱгине керектӱ кадрлар белетеерге — деп, премьер-министр айткан.

Михаил Мушустин Алтай Республикага једимдер ле ӧзӱм кӱӱнзеген. Ол республикага 2022 јылдыҥ куран айында келип јӱрген эди. Ол ӧйдӧҥ бери тергеениҥ таҥынаҥ ӧзӱминиҥ программазы аайынча беш садик тудулган, кулагы укпас балдардыҥ школы јаҥыртылган, Горно-Алтайскта ФОК тудулат. Анайда ок тӧрт микрорайонго газ ӧткӱрилген, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ кату коммунальный таштанчылар таштаар јерлер јазалган, сӱрее-чӧп чыгара тартар аҥылу техникала јеткилделет. Ӧдӱп јаткан јылда Кош-Агаш аймакта эки скважина тудар иштер учына јетирилер.

Россияныҥ премьер-министри бу кӱн одоштой Алтай крайдыҥ губернаторы Виктор Томенколо база экијандай туштажу ӧткӱрген.

«Сбербанк» јаан иштер ӧткӱрерин темдектейт

«Манжерок» ГЛК-ныҥ ээзи «Сбербанк» ПАО-ныҥ правлениезиниҥ председатели Герман Грефтиҥ журналисттерге айтканыла, Горно-Алтайскта 1,2 млн пассажир ӧткӱрер аргалу јаҥы аэропорт тудулар. Эски аэропорт бузулатан эмтир.

— 1,2 млн пассажирге аэропорттыҥ ӱлекерин белетейдис. Башкару дезе самолеттор учар-отурар полосаны 550 метрге элбедер ле перрондор тудар — деп, Греф јуунныҥ кийнинеҥ айткан.

«Чуйдыҥ јолы — ороондо эҥ јараш јолдордыҥ бирӱзи. Оны тӧрт полосага јетире элбедерин темдектейдис. Бу тӧс инфраструктурный амадулар. Келер ӱч јылдыҥ туркунына мында јаан тудум иштер ӧдӧр. 26 гектар јерде балдардыҥ паркын тударыс. Андый парк кандый да курортто јок. 2,5 муҥ конор номерлер тудулар. Эм тургуза олордыҥ тоозы 400, беш катапка кӧптӧдӧрис» — деп, ол айткан. Грефтиҥ темдектегениле, туристический инфраструктуралардыҥ ӧскӧ дӧ объекттери тудулар. «Бис бастыра отельдерди тударга јазанбайдыс. Керектӱ инфраструктураларды тӧзӧӧрис, башка бизнес келип тудар» — деп, ол айткан.

Адакыда

Алтайыска јилбӱ јылдаҥ јылга јаандап турганы иле. Мынызын кайда ла туристический объекттер тудулганы, олорды тудар иштер эмди де кидим ӧдӱп турганы јакшы керелейт. Кезик андый тудумдар туку тайга-тажыстыҥ ӧзӧгинде тудулат. Олордыҥ кезигин бис билбес те болорыс.

Эйе, тӧрт полосалу јол эптӱ, јеткер болгодый учуралдардыҥ тоозын кезем астадат. Турбазалар, отельдер келген туристтерге мында аайлу-башту амыраар айалгалар тӧзӧйт.

Олор јок болзо, туристтер кажы ла сууныҥ јарадында одуланар, сӱрее-чӧбин артыргызар эди. Турбазаларда сӱрее-чӧп таштаар јерлер тӧзӧлгӧн болуп јат. Оноҥ јербойыныҥ да улузы келген туристтердеҥ акча иштеп турган эмей. Је база бир јанынаҥ, тууразынаҥ келген карманы калыҥ кӱлӱктер јараш јерлеристи садып алып турганы санааркадат.

Мындый учуралдар ас болзо кайдат. Ӧткӱре кӧптий билдирет. Керек мынайда, мындый тӱрген алтамдарла барза, не болорыс? Алтайыстыҥ ээлери болуп артарыс па?

Кырчын ЯШЕВ
Республикан башкаруныҥ пресс-службазыныҥ фотојуруктары