Алтайдын Чолмоны

Алып-баатыр, Кезер-баатыр, Бӧкӧ…

Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ тергееде алтай кӱрештиҥ маргаандары јогынаҥ бир де байрам ӧтпӧй јат. Чагаа байрамда, Наурызта, Масленицада, Јӱрӱк байрамда, «Алтайдыҥ тоҥмокторы» фестивальда, Јаҥар кожоҥдо болуп турган маргаандарга сӱрекей кӧп улус јуулыжат. Бу байрамдардыҥ ортозында Эл-Ойын дезе башка аҥылу јерде турат.

Эл-Ойында ок-јаала, кӧдӱрге ташла, тебек тебишле, шатрала, камчы согушла, ат чабышла, эмдик ӱредишле, Кӧк-Бӧрӱле, мӧшкӧ чыгарыла, тоҥжаан јӱгӱришле јилбилӱ маргаандар ӧдӧт. Спорттыҥ национал бӱдӱмдериниҥ кажызы ла јараш, је алтай кӱреш, анчада ла оныҥ байа абсолютный (туружаачыларыныҥ бескези ајаруга алылбай турган) деп адалып турган бӱдӱми арткандарын чик јок артыктап јат деп айтсабыс, байла, јастыра болбос. Мында кезикте јеҥил бескелӱ капшуун ла чыйрак кижи оборы јаан је ле деген бӧкӧни јеҥет. Эл-Ойынныҥ тӧзӧӧчилери «абсолютканы» ӧнӧтийин байрамныҥ јабылатан ӧйине артыргызып, оны тӧс сценаныҥ јанында, кара-бајырт «оорычылар» јуулган јерде ӧткӱрип турганы, байла, база тегиндӱ эмес.

Баштапкы Эл-Ойын ӧткӧн ӧйдӧҥ (1988 јыл) ала туружаачыларыныҥ бескези ајаруга алылбай турган алтай кӱреште чемпиондор болуп Александр Бывакин, Айдар Черепанов, Геворг Ковалян, Ренат Матыев, Амат Шилыков, Владимир Челчушев, Анатолий Ядрушкин ле кӧп ӧскӧ дӧ бӧкӧлӧр чыккан. Бу бӧкӧлӧрдиҥ ортозында јеҥӱчилдиҥ адын эки-ӱч катап адаткандары бар. Је грек-рим кӱрешле Россияныҥ спортыныҥ узы Владимир Попов Эл-Ойындарда бу бӱдӱмде тӧрт катап јеҥген. Арткан бӧкӧлӧр мындый једимге эмди тургуза јеткелек. Кӱрештиҥ јарлу ветераны Аргымак Ечешев дезе 74 килограмм бескеде чемпион болуп алты катап чыккан. База бир ветеран Эдуард Текеновтыҥ да јеҥӱлери ас эмес. Је бӱгӱн кӧдӱрилип јаткан сурак кӱрешчилер керегинде эмес.

Бу бичимелде куучын-эрмек олорго адалып турган тоомјылу ла бийик ат јанынаҥ болор. 2006 јылда республиканыҥ физкультура ла спорт аайынча комитеди кӱрешти ӧскӱрер фондтыҥ баштаҥкайыла Эл-Ойынныҥ јеҥӱчилдерин «Алып-баатыр», «Кезер-баатыр» ла «Бӧкӧ» деп адаары керегинде јӧп јараткан. Ээжилер аайынча «Алып-баатыр» деген бийик ат Эл-Ойынныҥ абсолютный дейтен бӱдӱминде бир ол эмезе эки катап чемпион болуп чыккан туружаачыга эмезе бескелер аайынча ӧткӧн маргаандарда бир катап чемпион, эки катаптаҥ мӧҥӱн ле кӱлер јеҥӱчилдер болуп чыккан бӧкӧлӧргӧ адалып јат. Туружаачылардыҥ бескези ајаруга алылбай турган кӱреште бир катап чемпион болуп чыккан спортчы «Кезер-баатыр» деп адалат. «Бӧкӧ» деген ат абсолютный кӱреште призер болуп чыккан кӱрешчиге берилет.

2006 јылда болгон Эл-Ойында баштапкы ла катап сӱрекей чӱмдӱ ле јаркынду кайралдаш ӧткӧн эди. Ол тушта «Алып-баатырдыҥ» ла Алтай Республиканыҥ устарыныҥ бийик аттары Евгений Поповко, Аргымак Ечешевке, Эдуард Текеновко ло Амат Шилыковко адалган. Ол ло Эл-Ойында «Кезер-баатырлар» деп Александр Бывакин, Айдар Черепанов (Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ фестивалиниҥ чемпионы) ло Геворг Ковалян адаткан болор керек.

Је мындый јакшынак баштаҥкай ичкери јол алынбаган. Бир ле катап бололо, токтоп калган. Оноҥ бери Эл-Ойынныҥ байрамдарында алтай кӱрешле маргаандар кӧп катап болгон. Алтай элдиҥ бӧкӧлӧриниҥ ады-чуузын кӧдӱретен, алтай кӱрештиҥ ӧзӱмине ичкери тебӱ беретен мындый керекти ойто орныктырар керек деп сананып јӱредим. Бу шӱӱлтеле физкультураныҥ ла спорттыҥ комитеди, кӱрешти ӧскӱрер фонд, Спорттыҥ алтай бӱдӱмдери аайынча федерация, спорт сӱӱчилер јӧпсинер бе?

Арутай АДАРОВ