Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧлистиҥ бирлигин корыычы

10.08.2023

Куран айдыҥ 2-чи кӱнинде Москвада Кремльде ороонныҥ президенти Владимир Путин государственный кайралдар табыштырган. Бийик кайралдар алгандардыҥ тоозында эки јерлежис болгоны оморкодулу. Россия Федерациязыныҥ Геройыныҥ Алтын Чолмоныла аҥылу јуучыл операцияда туружып турган јерлеш офицер Данияр Джартанов кайралдадарда, бичиичи, јондык ишчи Бронтой Бедюров Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан.

Владимир Владимирович Путин кайралдар табыштырар кӧдӱриҥилӱ айалгадагы куучынында јерлежис керегинде мынайда айткан: «Российский литератураныҥ ӧзӱмине јаан ӱлӱзин бичиичи, билимчи, јондык ишчи Бронтой Янгович Бедюров јетирет. Оныҥ «Алтай керегинде сӧс» деген чӱмдемелинде элбек тӱӱкилик ле фольклорлык бичимелдер салынган. Эҥ учурлузы — бичик тӧрӧл јерине, албатызына сӱӱшле толгонында. Алтайдыҥ культуралык ла кӧгӱс-байлык јаҥжыгуларыныҥ чеберлеечизи Бронтой Янгович јаантайын Россияныҥ — бистиҥ текши јаан Тӧрӧлистиҥ бирлигин коруган».

Јерлежистиҥ тӧжине бийик кайрал тагылган соҥында, Бронтой Янгович мынайда айтты:
— Российский государствоныҥ кӱндӱлӱ башчызы, кару Владимир Владимирович!
Москваныҥ каандары Иван Грозныйдаҥ, Борис Годуновтоҥ баштайла, Петербургтыҥ императорлорына ла советский башкараачы-генсектерге јетире, мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим, бистиҥ Алтайыс керегинде кемизи де айтпаган, олордыҥ буды анда баспаган.

Владимир Владимирович, Слер бистиҥ бастыра тергеелерди јакшы билерер деп, мен аҥылап темдектейдим. Бисте дезе — 89 тергее. Ол ло Европала тӱҥдештирзе, эки катапка јаан ла кажы ла тергее аҥылу. Слер Алтай Республиканы ла бистиҥ албатыны јакшы билерер. Бис те Слер орооныстыҥ башкараачызыныҥ каруулу јамызында чылазыны јоктоҥ иштеп турганарды ајарулу кӧрӧдис, угадыс ла санааркайдыс.

Бу эки катап учурлу кӱнде — Ильин кӱнде ле айдыҥ толунында — бистиҥ ӱргӱлјик ле улу Тӧрӧлистиҥ тӧс калазы Москвада аҥылу керек-јарак ӧдӧт.
Слер куучынаарда мен керегинде айттыгар, быйаным айдадым.

Россия — ӱч теҥистиҥ ортозында, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире чӧйилген, кӧп калыктарлу ороон. Россияда кӧп албатылар јуртайт, је бистиҥ ороондо кереги јок албаты јок. Кажы ла албаты, тоозынаҥ камааны јогынаҥ, аҥылу ла кажызында ла бойыныҥ учуры бар. Мынызын мен, бӱгӱнги айалгаларда јуучылдарысты кӧрӱп, такып айдадым. Бӱгӱн бистиҥ јуучылдарыс, албатыларыс бойлорын Россияныҥ улузы, российский гражданстволу болгонын аҥылу сезимле оҥдойт. 80-82 јыл кайра, Тӧрӧлистиҥ салымы керегинде сурак тура берерде, база андый ок болгон.

Албатылар балдар ла чылап чыдап-ӧзӱп турганын аҥылап темдектеер керек. Бис аҥылу российский цивилизация болуп јадыс. Россия јаҥыс ла Советский Союзтыҥ ла Российский империяныҥ байлык-энчизиниҥ улалтаачызы эмес, Россия скифтердеҥ, киммериецтердеҥ, сарматтардаҥ ла ӧскӧ дӧ албатылардаҥ ала тӱӱкибисте болгон кичӱ ле јаан государстволордыҥ байлык-энчизиниҥ улалтаачызы. Бу ӧйдиҥ туркунына бис јаан јӱрӱмдик јол ӧткӧнис.

Бӱгӱн, качан ӧштӱ, сегизен јыл кайра чылап, Россияны јоголторы керегинде ачыгынча айдып, бистиҥ бирлигиске табару эдерге умзанып турарда, албатыларыс государствобыстыҥ бирлигин чеберлеери кандый јаан учурлу болгонын јакшы оҥдойт. Оныҥ да учун бӱгӱн бойыныҥ российский гражданствозын баалабай турган бир де албаты јок. Бистиҥ башка-башка укту јуучылдарыс, мен слерди кӧрӱп сӱӱнедим. Бистиҥ албатыларыс, орустардаҥ баштайла, ас тоолу албатыларга јетире — абазиндердеҥ, адыгейлердеҥ, алтайлардаҥ баштайла, эвенктерге, юкагирлерге, якуттарга јетире — бастыразы Тӧрӧлин бир кижидий корулайт.

Бастыра тӱӱкибисте Тӧрӧлистиҥ бирлигин бузарына ууламјылалган умзаныштарды не деп айдар? Государствобыстыҥ башкараачызын коркыдарга умзангандарын не деп айдар? Качан да болдыртпазыс.

Россияда јаҥыс ла јуучыл, јаҥыс ла политический ийделер бар эмес. Бисте ӧскӧ дӧ ийделер бар. Мынызын олор оҥдобойт. Бичиичи болуп тура, мен экинчи јанын темдектеер кӱӱним бар. Бисте ӧскӧ, база улу черӱ бар — ол литературный черӱ. Ломоносовтоҥ, Державиннеҥ, Пушкиннеҥ, Лермонтовтоҥ баштайла, бӱгӱнги бичиичилерге јетире. Бичиичилер Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала фронтто болгон. Бис кӧп. Мыныла колбой, Владимир Владимирович, бистиҥ литература орус ла кӧп албатылык деп, мен темдектеп айдадым. Андый неме Европада да, Америкада да јок: бистиҥ албатылар бойлорыныҥ культуразын — орус та тилди, тӧрӧл дӧ тилдерин, литературазын, бойлорыныҥ јадын-јӱрӱмин чеберлеп алгандар. Бистиҥ цивилизация мынызыла аҥыланат.

Россияныҥ литературный черӱзи ороонын качан да кӱч айалгада таштабаган ла таштабас. Литература керегинде айдып тура, мен бистиҥ јайаан улус керегинде айдадым. Бисте «Бойыҥ јӱр, башкаларына да јӱрерге бер» деген укаа сӧс бар. Мынайда јаҥыс ла улус керегинде эмес, албатылар да керегинде айдат. Нениҥ учун дезе бис российский цивилизацияда бой-бойысла ӧӧн-бӧкӧндӧр јогынаҥ јатканысты, карындаш болгонысты, најылыгысты баалайдыс. Мынызы бистиҥ аҥылубыс. Айдарда, бойымныҥ ижим учун Најылыктыҥ ордениле кайралдатканым меге јаан учурлу.

Адакыда айдарга турганым. Дунайдаҥ, Карпатыдаҥ, Неманнаҥ ала кӱнчыгышка, Тымык теҥиске јетире бирлик цивилизацияга кирген албатыларыс, канду Римниҥ «бӧлӱ ле башкар» деген ээжизине кӧрӧ, «бириктир ле башкар» деген ээжиле башкарынып јӱрген. Владимир Владимирович, Тӧрӧлисти чеберлеп аларга канча кире иштеп, канча кире ийде-кӱчерди берип турганарды бис билерис. Нениҥ учун дезе албатылардыҥ кажызы да башкаратан тӧс јаҥ болбозын деп кӱӱнзебейт. Је государствого, Тӧрӧлиниҥ бирлигине табару эдилгедий чочыду табылза — бу ӧйдӧ ийде-кӱчтер ойгонот. Мынызы бистиҥ российский цивилизацияныҥ аҥылузы. Бистиҥ јӧптӧр, бистиҥ ченелтелер бисти бек ле кӱчтӱ эдет.

Ижигер, јуучыл керегер учун быйан слерге, тоомјылу јуучылдар.

Владимир Владимирович, биске, Алтайга келигер. Слерди Алтайда јаантайын сакыйдылар».