Алтайдын Чолмоны

«Бу јорукты бис ундыбазыс!»

11.08.2023

Јаан изӱ айдыҥ учында Сайлугемдеги эл парктыҥ Чаган-Бургазы бӧлӱгинде балдардыҥ экологиялык билим јол-јоругы ӧткӧн. Ондо эл парктыҥ најылары, Горно-Алтайсктыҥ, Майма ла Кош-Агаш аймактардыҥ экологиялык биригӱлериниҥ турчылары турушкан.

«Мен мында узакка артып калар эдим…». «Јол-јоруктыҥ ончо кӱндери сӱрекей јилбилӱ болгон, јаткан јерис те, кӧргӧн тындуларыс та. Меге анчада ла боп-болчок, шулмус тарбагандар јараган». «Эҥ тыҥ јараганы – кырга чыкканыс. Баштап тарый кӱч болгон, је бажына чыгып келеристе – ондый телкем, кеен, уча берер кӱӱниҥ келер…». «Сайлугемниҥ ар-бӱткени: кырлары, ӧзӱмдери, кейи – аҥылу, башка. Бу јорукка мен амадап келгем. Мынаҥ озо мында база болгом. Је кажы ла катап јаҥыдаҥ кӧрӱп тургамдый…». «Сууныҥ арузын шиҥдеп кӧргӧн шиҥжӱлер јараган – тегинде сууда таштарда јапшынган кӧскӧ кӧрӱнбес тындуларды бис ајарбай да јадыбыс. Олор сууныҥ арузын кӧргӱскен кемјӱ деп бу јорукта билдим». «Мында мен кӧп јаҥы најылар таптым…». Кош-Агаштаҥ Хадижа Нукееваныҥ ла Айлан Мундусовтыҥ, Кемероводоҥ Эвелина Воробьеваныҥ, Горно-Алтайсктаҥ Лиза Ботникованыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де Сайлугемниҥ эл паркында ӧткӱрген јорук керегинде айтканы јӱзӱндеш – јол-јорук ончозына сӱрекей јараган, олор кӧпти уккан ла билген, база катап бу јерге келип барар кӱӱндӱ.

Оливия ла Эвелина Нашевалар јол-јоруктыҥ эҥ јиит турчылары болгон. Олордыҥ энези Чейнеш Нашева Кош-Агаш аймактыҥ Ташантадагы школында экологиялык биригӱни башкарганы јети јылга једе берген. Оливия бу биригӱге ӱч јаштаҥ ала јӱрӱп турган эмтир. Сары-Јыматыныҥ ӧзӧгинде (Саржематы) бийиги 2600 метрдеҥ ажыра Пик журналистов деп кырдыҥ бажына бу кызычактар кӧбӧлӧктий јеҥил базып чыкканын кайкап кӧргӧм. «Меге эҥ тыҥ козерог – тууныҥ текези јараган!» – деп, Оливия айткан. Чын, кече ле эҥирде Сайлугемниҥ Чаган-Бургазыдагы таныштыру-турлузында аҥылу коруда болгон аҥдар керегинде киноны, ондо бийик тууларда јӱретен седеҥ аҥды – тууныҥ текезин кӧргӧнис. Оны бойыстыҥ кӧзисле кӧрӧрис деп амадабаганыс та. Јол-јоруктыҥ экинчи кӱнинде бийик кырдыҥ бажына чыгып келеристе, јуукта, удура јаткан айаҥныҥ кайылбаган карыныҥ јанында амырап јаткан јердиҥ текезин эл парктыҥ ишчизи Эркин Тадыров кӧрӱп ийген. Оныҥ кийнинеҥ бис ончобыс турнабайдыҥ ла фотоаппараттардыҥ кӧзине јапшынып калганыс. Текениҥ јанында отогон база тӧрт аҥ јӱрген. Ӧзӧктӧй јерлерде јаскыда чечектеп, тӱжӱп калган кӱн-каајы чечектер бийик бу јерде эмдиге кӱн јаркыны јайылган чечектегенче.

Сайлугемдеги эл парктыҥ экологиялык јартамал ӱредӱ аайынча ишчизи Сергей Ботниковтыҥ айтканыла, эл парк ар-бӱткенди корыыр јартамал ишке јаан ајару эдип јат. Онойдо, парктыҥ Кош-Агаш ла Майма аймактарда ла республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта тӧзӧлгӧн экологиялык биригӱлери ар-бӱткенниҥ ээжи-јаҥы, јоголордыҥ чочыдузында болгон ӧзӱмдер ле тындулар, олорды корыган јасактар ла аргалар керегинде ӱредӱ ле јартамал иш ӧткӱрет.

Аҥ-куш гран-кыйу билбес, олорго бу керек јок, оныҥ учун гран-кыйулай јаткан ООПТ-лар (аҥылу коруда јерлер) ар-бӱткенди корыыр иштерин јӧптӧжип, бирлик ӧткӱрип турганын айдар керек. Онойдо, бистиҥ јаныста јаткан монгол экологтор балдарла иштеер «Кӧчкӱндердиҥ кайырчагы» деген экологиялык ӱлекер белетеген ле ол Алтай Республикада јол алынган.

Анайда ок эл парк Россияныҥ географиялык биригӱзиле (РГО) кожо јылдыҥ ла волонтерлордыҥ ижин тӧзӧп ӧткӱрет. Бойыныҥ кӱӱниле иштеерге келген болушчылар сӱрее-чӧпти јуунадар, јорукчылардыҥ баскан орык јолдорын јазаар ла о. ӧ. керектӱ иштерде туружат. Сергей Ботниковтыҥ айтканыла, быјыл Сайлугемдеги эл паркта орооныстыҥ башка-башка калаларынаҥ келген волонтерлор Чаган-Бургазыдагы турлуныҥ турган јерин чедендеер, орык јолдорды чыныктаар ла о. ӧ. иштерди бӱдӱрип, бир неделе иштеген.
Эл парктыҥ јеринде јайыла јаҥыс та ар-бӱткенди коругандар эмес, ӧскӧ дӧ кӧп улус болуп јат. Олордыҥ тоозында бистиҥ экологиялык билим јол-јоруктыҥ турчылары болгон. Балдар Алтайдыҥ аҥы-кужы ла ӧзӱмдери, олор нениҥ учун јоголордыҥ чочыдузына кирип турганы, ар-бӱткенди корыыр иштиҥ учуры, јаткан-ӧскӧн Алтайыныҥ кеен јаражын ла аҥылузын да билери керегинде јетирӱлерди угуп, шӱӱжӱ эрмек-куучындарда турушкан.

Бу јорукта бисле кожо Майма аймактаҥ Таштыҥ музейиниҥ башкараачызы Юлия Кондратьева болуп, јоруктыҥ турчыларына албатыныҥ узаныжыныҥ ӱредӱлерин ӧткӱрген. «Таштыҥ Майма аймактагы музейи Сайлугемниҥ эл паркыла ӧмӧ-јӧмӧ иштегени удай берген. Бис Культураныҥ аймактагы тӧс јеринде «Алтайдыҥ тирӱ ар-бӱткени» деген кӧрӱлер ӧткӱрип јадыбыс. Мен бойым Сайлугемниҥ эл паркында волонтерлордыҥ ижинде туружарга амадап туратам. Бу јол-јоруктыҥ шылтузында Алтайыстыҥ база бир кайкал јерин кӧргӧниме сӱӱнедим» – деп, ол куучындаган.

Сайлугемниҥ эл паркыныҥ Чаган-Бургазыдагы турлузында ӧткӧн ӱч кӱнге балдар эртен тура парктыҥ чедениниҥ ичиле маҥташкан койондорды, сыгыргандарды ла ӧркӧлӧрди, јолой тарбагандарды, теҥериде кайыган тейлегендерди ле шоҥкорлорды кӧргӧндӧр. Сӧс келижерде, Сайлугемдеги эл парк «балобан» деген шоҥкорлордыҥ азатпайларын јерине экелип ле олорго удурум уйа-јерлер јазап, торлоолорды ла оноҥ дӧ ӧскӧ куштарды тузактап, барынтычы бу куштыҥ балдарын азыраганы база бир башка куучын. Ол азатпайлар јаанап, јемидин бойлоры таап уча берген. Эҥирде шоҥкорлордыҥ бирӱзи азыраган уйазына келип отурганын кӧрӱп, эл тергеелер ортодогы «Кӧчкӱндердиҥ кайырчагы» деген ӱлекердиҥ координаторы Любовь Ивашкинала кожо эртезинде эрте таҥда бу уйаларды каруулдадыс. Је шоҥкорлордыҥ азатпайлары чыдап, куркуны тыҥып, бойы азыранып јӱре берген болор, уйазына келбеди. Бого сӱӱндис.

Бистиҥ кырга чыгып јӱрген Сары-Јыматудаҥ ала Монголдыҥ гран-кыйузына јетире тоолу ла беристе јер. Бу јолло революцияныҥ ла граждан јууныҥ ӧйлӧринде кӧп улус аргаданарга монгол јерине качканы, олорды кайра јандырып, адып ӧлтӱргени керегинде куучындар тӱӱкибисте арткан. Монголдыҥ эл тергеезине ӧткӱш эмди Тожоҥтыда, озогы бу јолды јакалай јербойыныҥ малчыларыныҥ турлулары турат.

Ӧйлӧ кожо ончо неме кубулып јат: тергеелердиҥ кыйулары, улустыҥ санаа-кӱӱни, кылык-јаҥы, амадаган амадулары… Је јаткан јеринеҥ, ӧскӧн-чыккан алтайынаҥ кижиге баалу не де јок. Бу да јорукта болгон балдар Алтайын јаҥыдаҥ кӧрӱп ле оныла таныжып, Сайлугемниҥ ару ла кеен ӧзӧктӧрин, ӧзӧк-буурды кеҥиткен салкыныныҥ сыркынын, ӧлӧҥ-чӧбиниҥ јыдын ӧзӧгинде јажына ундыбай јӱрер деп сананадым. Мындый јоруктар тӧзӧгӧн улуска быйан.

Кӧмӱрчи ПЕТЕШЕВА,
автордыҥ ла Любовь ИВАШКИНАНЫҤ фотолоры