Алтайдын Чолмоны

Баатыр дезе баатыр, бӧкӧ дезе бӧкӧ

17.08.2023

Куран айдыҥ 12-чи кӱнинде Горно-Алтайскта «Спартак» стадиондо тӧртинчи катап ӧткӧн «Ирбизектиҥ ойындарында» јеҥӱни Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртыныҥ иркит сӧӧктӱ бӧкӧзи Буучай Сандыков алган. Балтырлары билдирер-билдирбес болчойып, торсыктары јаҥы-јаҥы ла тыҥып јӱрген су-алтай тилдӱ омок-седеҥ бу јиитке јӱк ле јирме јаш. Бачым ајарбазыҥ, је оныҥ кӱч тартыжуларда јеҥӱ алганы тегиндӱ ле эмес. Бир сӧслӧ, бойдоҥ дезе бойдоҥ, баатыр дезе баатыр, бӧкӧ дезе бӧкӧ.

Быјылгы маргаандар физкультура сӱӱчи-лердиҥ байрамы ӧдӧр кӱнге келижип калганы, байла, база тегиндӱ эмес. «Ирбизектиҥ ойындарыныҥ» чемпионы керегинде бӱгӱн кыйалтазы јогынаҥ айдарыс. Эмди дезе Алтайдыҥ атту-чуулу баатырына, Ирбизекке, учурлалган бу маргаандар бисте тӧртинчи де катап ӧдӱп јаткан болзо, газеттиҥ кычыраачыларын оныҥ бӱдӱмдериле кыскарта да болзо, таныштырып ийер кӱӱн бар.

Ойындардыҥ туружаачылары стадионныҥ јажыл јалаҥына чыгып, спорттыҥ беш бӱдӱмиле маргыжат. Олордыҥ тоозына тӧрт јӱс метрге јӱгӱриш, ок-јаадаҥ адыш, таш кӧдӱриш (100 килограмм кумакту таарды колго алып, канча ла кире ыраагына апарар керек), камчы согуш ла алтай кӱреш (туружаачыныҥ бескези ајаруга алылбай турган абсолютный дейтен бӱдӱм) кирип јат.

Ок-јаачылар таҥманы, тизеге отурала, одус метр ыраагынаҥ адат. Камчыныҥ маргаандары Эл-Ойынныҥ ээжилери аайынча ӧткӱрилет. Јаргычылар спортчыныҥ ла 12 шагайак тургузылган јердиҥ ортозын камчыныҥ узуныла кемјип талдайт. Шагайактардыҥ ортозы дезе 10-12 сантиметр. Туружаачы олорды камчыла кыска ӧйгӧ јыга согор учурлу. Таш кӧдӱриш јанынаҥ ӧрӧлӧй айттыс. Быјылгы ойындардыҥ јеҥӱчили Буучай Сандыков былтыр 95 килограмм кумакту таарды 250 метр ыраагына апарып, бу бӱдӱмде рекорд тургусканын «оорыычылар» ундыбаган ла болбой. Алтай кӱрештиҥ абсолютный бӱдӱминде јер тайанган туружаачы оноҥ ары кӱрежетен аргазын јылыйтып јат. Бу маргаандар «Алтай кӱрештиҥ» федерациязыныҥ ээжилери аайынча ӧткӱрилет.

«Ирбизектиҥ ойындарыныҥ» кайралдары учун быјыл сегис кӱрешчи тартышкан. Мыны арай ла ас деп айдар керек. 2017 јылда баштапкы ла катап ӧткӧн ойындарда јирме ӱч, 2019 јылда болгон маргаандарда он тӧрт, былтыр дезе он эки кижи турушкан. Быјыл дезе јӱк ле сегис. Јаманда-јакшыда тӧрӧл калыгыныҥ атаанын алатан, ак-јарыкка ады-чуузын јайатан бӧкӧлӧрис уйадап ла чучурап туру эмеш пе? Республиканыҥ тӧс стадионында болуп турган «Ирбизектиҥ ойындарына», ол ло туваларда, ол ло якуттарда, ол ло буряттарда чылап ок, кӧӧ куйагын јабынган кара-бајырт баатырларыс, кеп-кийимдерин кийген кара-бајырт калык-јоныс качан јуулышкай не? Тӧрӧл јерде тӧргӧ чыгатан санаа-кӱӱнге качан једерис? Бу сурак јанынаҥ бистиҥ бастырабыска сананып кӧрӧр керек. Је ол ӧскӧ ӧйдӧ ӧскӧ куучын болзын.

Быјылгы маргаандарда Буучай Сандыков-тоҥ ӧскӧ «Ирбизектиҥ ойындарыныҥ» эки катап чемпионы саал сӧӧктӱ Александр Темдеков, кыпчак сӧӧктӱ Солун Юстуков, тодош сӧӧктӱ Дмитрий Малофеев, Виктор Меркульев, Андрей Томчук, сойоҥ сӧӧктӱ Тимур Кнашев ле кара майман сӧӧктӱ Александр Иришев турушкандар. Бу учуралда баштапкы ла экинчи ойындардыҥ јеҥӱчили А. Темдековко јӱк ле тӧртинчи јерле болорзынарга келишти. Арткан туружаачылардыҥ ады-јолдорын маргаандарда алган јерлери аайынча тоолоп айттыс.

Јоло јурттыҥ 2023 јылдыҥ чемпионы болуп чыккан јиит бӧкӧзи Буучай Сандыков кӱреште 5-чи, 400 метр јарышта 2-чи, ок-јаада 2-чи, камчыда 2-чи ле таш кӧдӱриште 1-кы болгон. Ол бу маргаандарда 100 килограмм кумакту таарды 281 метр ыраагына апарып, 2022 јылда тургускан рекордын чик јок јаҥыртып, бу бӱдӱмде ойто ло рекорд тургускан. Буучай Сандыков анайда ок былтыр Кан-Оозында ӧткӧн Эл-Ойында кӧдӱрге ташта бескези сегизен килограммга јетире туружаачылар ортодо «јылым кайадый» ташты «јеп-јеҥил» кӧдӱрип, чемпион болуп чыгып, албаты-јонды база алаҥ кайкаткан эди. Буучай былтыр Ирбизектиҥ ойындарында» алтай кӱрештиҥ абсолютный дейтен бӱдӱминде экинчи јерге чыккан. Ол тушта «Ирбизектиҥ адыла адалган спортшкол јиит бӧкӧни аҥылу сыйла кайралдаган. Быјыл чемпионго 50 муҥ салковой акчаныҥ сертификады табыштырылган.

Иркит сӧӧктӱ јиит бӧкӧниҥ адазы Арбын Сандыков уулы керегинде мынайда куучындады:
— Буучай биледе ӱчинчи бала. Оноҥ ӧскӧ эки јаан кыс ла оогош уул бар. Јаштаҥ ла ала спортко јӱткӱмелдӱ кижи ол. Бу ла ӱлӱрген айда ого 21 јаш толор. Айыл-јуртта бастыра ла иште туружып јат. 4-5 јаштуда кӧлӱкке отурып, рульды толгогон, эмеш јаанайла тракторло урушкан. Јурт јердиҥ бу иштери уулыма јакшы тазыктыру берген деп сананып турум.
Бистиҥ угы-тӧзисте бӧкӧ улус болгон. Кӱрежетен, таш кӧдӱретен, камчы соготон кӱӱн Буучайга, байла, кыпчак таайларынаҥ тӱшкен. Бисте де, иркиттерде, капшуун, чечен, кӱчтӱ эрлер бар. Бу уктаҥ укка, ӱйедеҥ ӱйеге, баладаҥ балага улалып барып јаткан керек-јарак болбой. Эл-Ойында ол 164 килограмм ташты кӧдӱрип, тува јериниҥ баатырын јеҥген эди. Зооветтехникумды ӱренип божоткон, эмди Горно-Алтайсктагы госуниверситетте физматта 2-чи курста ӱренип јат. Футболло, волейболло болуп турган маргаандарда база туружат.
Алдында камчыда, кӧдӱрге ташта бойым да турушкам. Је јурт јердиҥ ижи качан тӱгенетен эди. Эмди улай ла мал-ашта.

Чемпионло элес эрмек-куучын
— Кӱӱн-санаа кандый?
— Сӱрекей јарык. Јеҥӱчил деп јарлаарда, арай ла болзо јарылбадым (каткырат). Ол јӱс килограмм кумакты кӧдӱреле апарарга тыҥ камалга керек. Је албаданган ла база.
— Сыйга алган 50 муҥла нени эдер?
— Ӧлӧҥгӧ лӧ барбай база. Бензинге, сӱркӱшке, соляркага. Мен студент кижи не. Стипендиям бар. Ол једер.

***

Алтай элдиҥ алып-баатыры Ирбизектиҥ ады-јолын мӧҥкӱлеп, бу ойындарды сананып тапкан ла ого бастыра ийде-кӱчин берип турган тӧрӧлчи кӱӱндӱ јерлежис, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Айдар Мызинге, маргаандардыҥ јаантайынгы баш јаргычызы Айабас Яйтаковко, сыйларла, акча-манатла јӧмӧжип турган ак-чек кӱӱндӱ аргачыларга, јаргычылардыҥ кӱреезине, культураныҥ ишчилерине тай ат кӧдӱрип болбос алкыш-быйан айдар керек. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы «Ирбизектиҥ ойындарын» башталганынаҥ ла ала јӧмӧп, бойыныҥ сыйын эҥ турумкай, эҥ јалтанбас ла эҥ кӱчтӱ бӧкӧгӧ јылдыҥ сайын табыштырат. Бу јаҥжыгу быјыл база да бузулбаган.

Арутай АДАРОВ