Алтайдын Чолмоны

Толкочоктор: чактар ӧткӧн тазыл-тамырыс

17.08.2023

Јай алтай кижиге эҥ јакшы ӧй деп айтса, јастыра болбос. Кӱни јылу, ар-бӱткени јайылган, чечектеген тужы. Мындый ӧйдӧ улус алдынаҥ бейин јуулыжып, байрамдар, той-јыргалдар ӧткӱретен, тӧрӧӧндӧри деп айылдажып јӱретен.
Ӧдӱп јаткан јайдыҥ бир јакшынак кӱнинде Толкочоктыҥ угынаҥ таркагандар Јолоныҥ јанында јуулыжып, сӱрекей јакшы байрам ӧткӱрген. Ол керегинде биске Сергей Кӱрешевич ТОЛКОЧОКОВ куучындады.

— Толкочоктоҥ таркаган тӧрӧӧн-тууганды јуур амадуны озо ло баштап Бодый акам айткан. Нениҥ учун дезе ол бастыра бар-јок тӧрӧӧндӧрди ӱзезин јакшы билер кижи болгон. Је 2015 јылда ол јада калды. Бу сӱрекей јакшы амаду болгон — јон ӧткӧн тӧрӧӧндӧрди јууп, таныжып алар деп. Нениҥ учун дезе бала-барка кӧптӧп, бой-бойын билишпес, олордоҥ болгой, јаандары да јазап билбес эмтир. Айдарда, акамныҥ айтканын бӱдӱрер керек деп сананып јӱргем.

Толкочок деп кижи бистиҥ карган адабыстыҥ карган адазы. Ол 19-чы чактыҥ кайда да 1850-60 јылдарыныҥ кижизи болор, Јабаганда Айатканныҥ (айса Айбаткан деп јер) тӧӧлӧстӧринеҥ. Ӱйи кӧгӧл майман сӧӧктӱ Јылбыды деп кижиниҥ Мынјыш деп кызы. Толкочок Каргыстуныҥ боочызын ажып, Тоотой ажыра Кеҥи бажына тӱшкен. Ондо Кексе деп јерде јаткан.

Толкочокто 12 бала болгон, 6 уул — Туйак, Сайму, Шиптрек, Карман, Айылдаш, Альчыбай ла 6 кыс — Эжер, Тарынчак, Сырга, Кана, Куукак, Тотогон.

Бодый акамныҥ бичигениле (ол та кайдаҥ уккан болотон?), Толкочоктыҥ јаан уулы Туйак 1914 јылда 1-кы Телекейлик јууда туружып, Орск городто божогон.

Онойдо ок мен былтырдаҥ бейин база ӱч уулы керегинде јетирӱлер бедирегем. Горно-Алтайскта ФСБ-га барарымда, республиканыҥ Госархивине ийген. Ондо чаазындардаҥ Шиптректиҥ, Саймуныҥ ла Айылдаштыҥ 1937 јылда актуга караладып, орой кӱскиде айдатканы керегинде кычырдым. Шиптректи ле Саймуны 1938 јылдыҥ јазында адып салгандар. Шиптрек эки кысту болгон, Токур ла Јалаты. Саймуныҥ кызы Сойоҥ.

Айылдаш дезе сегис јыл Свердловскто тӱрмеде отурып, 1946 јылда јаан оору јанып келген. Адамга јолугала, ол ло кӱн божой берген деп, адам куучындаган. Оныҥ балдары — Темит деп уул, Тарын ла Тарка деген кыстар.

Карманда (1887-1954) тӧрт уул болгон. Качан кичӱ уулы чыгарда, эш-нӧкӧри јада калган ла карган адабыс балдарын јаҥыскан чыдаткан кижи. Ӱч уулы Кӱреш, Кичиней, Атаган Ада-тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары.

Альчыбай акабыс Кеҥиниҥ Озернойында, Кексе деп јерде јаткан. Јажы јаан болгон до болзо, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга апарган. Ол оборонный заводто иштеген ошкош. Јанып келеле, јеринде 1974 јылда божогон. Беш уулду, бир кысту кижи болгон.

Толкочоктыҥ беш кызы кижиге барып, бала-барка азыраган. Тотогон деп кызы дезе кичинек ле тушта јада калган ошкош.

Бот, Толкочоктыҥ бу балдарыныҥ бала-барказын јуур деген амаду ол болгон.

Былтыр бу туштажуны ӧткӱрер керек деп шӱӱлтеге келгенис. Быјыл дезе, тулаан айда, Горно-Алтайскка барала, ондогы тӧрӧӧндӧргӧ јолугып, куучындаштыс: Галина Егоровна Ядагаевала, Альберт Николаевич Толкочековло (Айылдаш акабыстыҥ кыстары Тарын ла Тарка эјебистердиҥ балдары), эјем Александра Кӱрешевна Тюхтеневала. Оноҥ кӱӱк айда Ватсапта чат тӧзӧп, Толкочоктыҥ ук-тукумынаҥ таркаган балдарыныҥ телефондорын табып, кийдирдис. Онойдо ок качан, канайда этсе јакшы деп бичиш-шӱӱш башталган. Акча јууганыс.

Онойып, јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Эл Ойын болуп турган јерде јуулдыс. Эртен тура таҥ ла оныҥ јанында тагылда саҥ салып, кыйра буулаганыс. Ончо улус кыйралу келгендер. Кезик улус кыйраларын Јер-Боочыда буулаган.

Ыраакты ыраак дебей, јуук улузына јолугарга Казахстаннаҥ Тана Джузенованыҥ (Мерова) кыстары Светалана ла Людмила, барказы Алибек 3000 км јер ӧдӱп, ӧнӧтийин келген. Саймуныҥ барказы Валентина Романова (Толкочокова) эки кызыла, барказыла Ростовтоҥ једип келген. Ярославльда јадып турган Геннадий Джузеновтыҥ кызы Москвадаҥ келеечи болгон. Је бу «Вагнерле» колбулу керектер башталып, јолы келишпеди. Онойдо ок Сахалинде де јадып-иштеп турган карындажыс база келип болбоды. Арткандары бистиҥ республикадаҥ: Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин аймактардаҥ ла каладаҥ.

Туштажубысты Вероника Абакаева (Айылдаштыҥ база бир барказы) баштап ӧткӱрди. Мен јуулган улуска бу туштажуны кандый амадула ӧткӱрип јатканысты айттым. Онойдо ок Толкочок керегинде, јаандарыс керегинде кем кемнеҥ барган, кем кандый улус деп кыскачак јетирӱ эттим. Је эртен турадагы айас кӱн кубулып, тыҥ јааш башталарда, «башкаруныҥ» дейтен чадырга кирип, байрамысты улалттыс.

Туштажуныҥ амадузы таныштыру деп байа айткам. Оныҥ учун Толкочоктыҥ кажы ла уулыныҥ ла кызыныҥ балдары бойлоры керегинде куучындаган. Јуулган тӧрӧӧн-туугандар бойыныҥ тӧзи јанынаҥ јаан схема јурап, фотолорлу стенд, альбом кӧргӱстилер. Альчыбай акамныҥ балдары фотолорлу сӱрекей јараш стенд белетеп алган. Бис база бир тӧстиҥ — Карманныҥ экӱ уулы Кӱрештиҥ ле Кичинейдиҥ бала-барказын — схемазын тургузып кӧргӱстис: Канысовтор база јакшы јетирӱ этти.

Люда Джузенова энезиниҥ, Тана Мерованыҥ, кӱч, је кайкамчылу јӱрӱми керегинде куучындаарда, отурган улус кӧстӧриниҥ јажын тудуп болбоды. 16 ла јашту кысты ла база эки оогош кызычакты бир ууш арба учун бурулаган. Олорды Оҥдой барзын деерде, балдар лагерьге амырап барып јаткан деп бодогон. Јолой сӱӱнип, кӧбӧлӧктӧр сӱрӱжип, каткырыжып-ойноп барган. Једип барарда, Тананыҥ јажы јаан дейле, тӱрмелеп салган. Оноҥ Норильсктен аткарып ийген. Сананзагар да, јаш кыс јер тӱбинде јаҥыскан, тил де билбес, баш ла болзын. Ондо иштеп јӱреле, эш-нӧкӧрине (казах кижи) туштаган ла беш балазы ондо чыккан. Кийнинде балдардыҥ адазы јада каларда, мӧҥкӱзин Казахстанга јетиреле, ондо ло артып калган. Тана јеенис 95 јаш јажап, 2018 јылда ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берди. Ол ыраакта да јӱрген болзо, чыккан-ӧскӧн јерин, тӧрӧл алтай тилин бир де ундыбаган. Энезиниҥ Алтайга сӱӱжи балдарына база барган, олор бери јаантайын келип јат. Энезиниҥ 10 тетради арткан, је ондо алтайлап бичип салган эмтир. Оны кемге-кемге кычыртып, ылгап, айса болзо бичик эдип чыгарар кӱӱнин кызы айтты.

Онойдо ок туштажуда Владислав Эркемендинович Анчинниҥ айтканыла, оныҥ адазыныҥ карган энези Толкочоктыҥ эҥ јаан балазы Эжер деп кыс болгон. Кӧп улус мыны баштапкы катап уккан. Мынайып, тӧрӧӧндӧр деп билбеген ӧскӧ дӧ улусты билип алдылар.

Акам Бодый Кӱрешевичтиҥ «Јӱрегиме јуук јерим» деп бичигин мынаҥ озо чыгарганыс, улус кычырган ла болбой. Ондо ӱлгерлер, кичинек куучындар ла бистиҥ угыстыҥ бала-барказын бичип салганы бар. Оныҥ презентациязын эдер санаа болгон, је келишпей калды.

Бу туштажуга келген јаан јаштуларыска ла ыраактаҥ келген тӧрӧӧндӧриске јакшынак сыйлар табыштырдыс. Меге, Толкочоктыҥ угынаҥ эҥ јаан јашту эр кижи деп, камчы сыйлады.

Эмеш ойын-концерт аайлу эдерге сананганыс, ол кӱн «Родники Алтая» фестиваль ӧткӧн учун карындажыс Эмиль Толкочеков эш-нӧкӧриле база келип болбогон. Је байрамыска јурттыҥ «Јоло» деп ӧмӧлигиниҥ кожоҥчы келиндери М. Т. Епкина, З. Р. Дробинина, С. Н. Содонова келип, јараш јаҥарыла јӧмӧгӧн. Бойлорыс база јаҥарлап, алтай кожоҥдор кожоҥдогоныс. Сӱреен јакшы, јылу айалга болды.

Туштажубыска кайда да текши 100-теҥ ажыра кижи келген: Толкочоктоҥ таркаган 4-чи, 5-чи, 6-чы, 7-чи ӱйелер — Толкочоков, Карманов, Толкочеков, Тужулкин, Абакаев, Романов, Еркемеев, Дедеев, Анчин, Бадаев, Тюхтенев, Чочкин, Нурелов, Курматов, Тохнин, Бабаков, Шалбыков, Махалин, Погребняк, Бочкин, Трифанов, Иркитов, Кыпчаков, Ядагаев, Ялбаков, Абакаев, Сюрюлов, Янкинов, Бакиянов, Джузенов, Утеуов, Меров, Мандин, Постоев, Арбаев, Эсебаев, Каланаков, Фоминых, Акулов, Тукешев, Канысов, Айбыков, Ялаев, Клешев, Магомадов деп ӧбӧкӧлӧр. Бу келгендерин ле ададым. Студент балдарыс, иш-тошту кезик улус келип болбоды.

Байрам сӱрекей јакшы, кӧдӱриҥилӱ ӧтти. Улустыҥ кӱӱн-санаазы бийик болды. Койлор сойып, кӧчӧ кайнатканыс, алама-шикир курсак столдордо толо болды. Кӱн эмеш соок то болгон болзо, ончо улуска туштажу сӱрекей јарады.

Мынайып тӧрӧӧн-туугандар таныжып, бала-барка угы-тӧзин, тазыл-тамырын билип, тӧрӧӧнзижип јӱрер деп амадубыс бӱткен деп иженедим.

Эмди бир эки јылдаҥ база катап јуулыжар деп сананып турубыс. Айатканныҥ ӧскӧ дӧ тӧӧлӧстӧрин (Коргиндер, Тайтаковтор, Тасовтор ло о.ӧ.) айттыртса, кӱӱнзеп туружар болор. Јаҥыс оны јаан изӱ айдыҥ учында эдер керек, студент балдар база турушсын деп. Јаан байрамдар база чаптык этпес. Је онызы мынаҥ ары.

База бир санаа бар — Јолоныҥ стадионыныҥ јанына беле ла карагай агаштар отургызар деп. Ондо кажы ла ук-јурт агаш отургысса, јаан парк болор эди, јуртыс та јаранар.

Јаҥыс баштаар ла керек.

Куучынды уккан ла бичиген Солтой Тугудин