Алтайдын Чолмоны

Бӱдӱн чак ӧткӧн школыс

18.08.2023

Тӱӱкиде арткан аттар

Кош-Агаш аймактыҥ Чаган-Oозы jуртыныҥ 100 јылдыгы толгон школында ӱренген jаан jашту улус ортодо jылу ла jаркынду санаалар эбелет. Школдо ӱренген бала тужы, бийик билгирлер берген ӱредӱчилер кажызыныҥ ла санаазында jарык ис болуп арткан.

1923 jылда Чибит jурттаҥ кӧчӱп келген Алексей Иванович Суразаков Чаган-Узун jуртта баштапкы советский школ ачкан. Ол тужында школ кичинек турада болгон. Алексей Иванович бойы ӱлгерлер, куучындар чӱмдеп, алтай албатыныҥ оос чӱмделгезин jууган. Ол серкпенеҥ мойноп, совет-јаҥ алган да болзо, оны НКВД истеп, шылуга кычырып турган. Актуга jабарлашка чыдабай, А. И. Суразаков 1927 jылда jурттаҥ ыраак эмес куй ташка барып, кол салынып божогон.

Алексей Ивановичтиҥ кийнинде, оныҥ сыйны Платонида Ивановна 1932 jылга jетире школдыҥ директоры болуп иштеген.

1932 јылдыҥ куран айыныҥ 3-чи кӱнинде Чаган-Узунныҥ јетиjылдык школына директор болуп Андрей Иванович Суразаков аткарылган. Ол 1911 jылда Бийский катехизаторский училищени божоткон. 1930 jылдаҥ ала Андрей Ивановичти НКВД истежип баштаган. Jабарлаш Андрей Ивановичтиҥ су-кадыгына jаан салтарын jетирген. 1934 jылда ол Кош-Агаштыҥ эмчилигинде jада калган.

Андрей Ивановичтиҥ кийнинде директор болуп оныҥ эш-нӧкӧри Екатерина Яковлевна Суразакова (Кумандина) иштеген. 1934 jылда делегат болуп, областной конференцияда турушкан. «Иштиҥ Кызыл Маанызы», «Знак Почета» ордендерле кайралдаткан.

Анайып, Эликманар аймактыҥ Бешпелтир jуртында чыккан Суразаковтор Чаган-Узун jурттыҥ тӱӱкизинде тереҥ изин артыргыскан. Олордыҥ jозокту ижин Нина Александровна Суразакова улалтып, 1995 jылдаҥ ала 2010 jылга jетире Чаган-Узун jурттыҥ орто ӱредӱлӱ школында орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, директордыҥ ордынчызы болуп иштеген. Нина Александровна база канча jылдарга иштеп, школдыҥ тӱӱкизин jууп, јаан иш бӱдӱрген.

Тӱӱки эки такып болор деп, 1947 jылда бу ла Бешпелтир jурттаҥ ыраак Чаган-Узун jуртка алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп Полина Ивановна Оськина аткарылган. 1949 jылдаҥ ала 1974 jылга jетире директордыҥ ижин бӱдӱрген. Оныҥ иштеген jылдарында школ эҥ талдама школдордыҥ бирӱзи болгон. Полина Ивановна кажы ла балага кӱч ӧйлӧрдӧ болужарга албаданатан. Ол халадыныҥ карманында јаантайын маскалу jӱретен болгон. Сынган, оодылган не-немени чӱрче балдарга кададып, чыныктадып ийетен. Онойдо ок депутатка кӧстӧлип, јондык иштерде турушкан. Јонныҥ алдына лекциялар кычырып, албатыга кӧп билгир берген. Јозокту ла ак-чек ижи учун «Знак Почета» орденле кайралдаткан, «РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи» деп атла адаткан.

Полина Ивановнаныҥ кийнинде директордыҥ јамызына оныҥ кызы Эльвира Георгиевна Оськина кӧстӧлгӧн. Ол 1964 jылда В. И. Ленинниҥ адыла адалган Московский государственный педагогический институтты божоткон. Эльвира Георгиевна географияла, биологияла ӱреткен. Геолого-разведочный партияда геолог то болуп иштеген.

Эльвира Георгиевнаныҥ кийнинде 1976 jылдаҥ ала 1982 jылга jетире школды Яков Байсалбаевич Сатаев башкарган. Ол Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищени божодып, бойыныҥ тӧрӧл jуртында баштамы класстардыҥ ла математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Яков Байсалбаевич jайалталу ӱредӱчи ле башкараачы. Оныҥ эш-нӧкӧри Галина Кабыевна тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болгон. Бу ӧйдӧ школдо сӱрекей нак ла jайаандык ӧмӧлик иштеген (Роза Тимофеевна Кундиянова, Марат Андреевич Кудиеков, Евдокия Семеновна Серебрякова, Лилия Юрьевна Кыстаубаева, Дора Семеновна Бектурганова). Олор бастыра jӱрӱмин ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес ижине берип, амыралтага чыкканча кӧп тоолу ӱренчиктерин јаан јолго чыгаргандар.

1983-1985 јылдарда директор болуп Евдокия Семеновна Серебрякова иштеген. Оныҥ эш-нӧкӧри Марат Андреевич Кудиеков иштенериниҥ урогын ӧткӱрген, узак јылдарга интернаттыҥ заведующийи болгон. Бу биле 1960 jылдарда Кан-Оозы аймактыҥ Јалаҥый-Бажы jуртынаҥ кӧчӱп келген. Олор 1989 jылга jетире jозокту иштеп, јурттыҥ ла школдыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген.

1985 jылда директор болуп Михаил Ильич Ундулганов иштеген. Эш-нӧкӧри Полина Сергеевнала кожо Чаган-Узун jурттыҥ тӱӱкизинде тереҥ изин артырган улус. Полина Сергеевна узак ӧйлӧргӧ балдардыҥ «Тополек» садын башкарып, кичинек болчомдорды школго белетеген. Михаил Ильич бистиҥ пединституттыҥ тӱӱкиниҥ ле филологияныҥ факультедин, Барнаулда юридический институтты ӱренип божоткон.

Чаган-Узунныҥ школына кӧп jакшыны jетирген база бир кижи – Николай Чендыевич Ештеков. Ол 1954 jылда Кан-Оозы аймактыҥ Јабаган jуртында чыккан. 1986-1990 jылдарда, оныҥ директор болгон ӧйлӧринде, сегисjылдык школ jаанада тудулган, орто ӱредӱлӱ школго кӧчӱрилген. Николай Чендыевич 1992-1993 jылдарада база катап директор болуп келеле, школго кӧп тоолу jаҥы специалисттер экелген: Галина Михайловна Садалованы, Руслана Михайловна Самтакованы, Жанна Михайловна Таханованы ла оноҥ до ӧскӧлӧрин.

2004-2005 jылдарда Николай Чендыевич ӱчинчи катап директор болуп иштеген.

Школды 1991-1992 jылдарда башкарган Геннадий Валентинович Балушкин 1962 jылда Шабалин аймактыҥ Апшыйакту jуртында чыккан. Эш-нӧкӧри Жолтай Васильевнала кожо школдо эрчимдӱ, jозокту, турулталу иштеген биле. Jондык иштерде эрчимдӱ туружар Геннадий Валентинович школдо узак ӧйлӧргӧ профсоюзты башкарган. Жолтай Васильевнаныҥ јайалталу ӱренчиктери бийик jедимдерге jеткен.

1993-1999 jылдарда школды Жулдуз Уаткановна Казакенова башкарган. Ол 1961 jылда Чаган-Узун jуртта чыккан. Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ географиялык факультедин божоткон. Бу jылдарда школдыҥ туразы јаанадылган, jаранган.

2000-2001 јылдарда физкультураныҥ ла биологияныҥ ӱредӱчизи болгон Владимир Кюренович Очуров директорго кӧстӧлгӧн. Ол 1970 jылда Чаган-Узунда чыккан. Мында ла школды божодып, Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищениҥ физкультурный бӧлӱгин, кийнинде ГАГУ-ны божоткон.

Дарья Адаевна Акемеева 1968 jылда Чаган-Узунда чыккан, бойыныҥ тӧрӧл школында баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп узак ӧйлӧргӧ иштеген. 2001-2004 jылдарда школдыҥ башкараачызы болгон. Дарья Адаевнаныҥ билезинде ончозы ӱредӱчи улус. Олордыҥ баркалары да ӱредӱчиниҥ ижин талдап, jозокту иштегилейт. Акемеевтердиҥ ӱредӱчи династиязы Кош-Агаш аймакта элбеде jарлу.

Јобош, тӧп кылык-jаҥду Сейткамза Чайзаданович Осатаев директордыҥ ижин 2005-2007 jылдарда бӱдӱрген.

2007 jылдаҥ бери школды башкарып Айажан Александровна Кадышева, Рустам Муратович Якояков иштегендер.

Тургуза ӧйдӧ директор Оксана Михайловна Матыева, ӱредӱлик ле таскамал иш аайынча ордынчызы Айажан Александровна, таскамал иш аайынча ордынчызы Любовь Владимировна Диятова.

Олор бистиҥ школдо ӱренген

Бойлорыныҥ једимдериле, ак-чек ижиле тӧрӧл јуртыныҥ ла школыныҥ адын бийик кӧдӱрген выпускниктер: Зинаида Моисеевна Метреева –Ленинградтыҥ мединститудында терапевттиҥ ӱредӱзин алган. Тургуза ӧйдӧ Санкт-Петербургта врач-терапевт болуп иштейт, медициналык билимдердиҥ кандидады; Барнаулдагы мединститутты божоткон Наталья Ильинична Ионина (Суслова) – врач-провизор, «Биостимул» деген ООО-ныҥ коммерческий директоры; Мадий Каланакович Каланаков – РСФСР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Туулу Алтайда грек-рим кӱрештиҥ тӧзӧӧчизи; Укмет Альпимович Альпимов – комсомолдыҥ качызынаҥ баштайла, Кош-Агаш аймактыҥ исполкомыныҥ башкараачызына јеткен. Алтай Республикадагы Сбербанктыҥ јааны, АР-дыҥ акча-манат аайынча министри болгон; Михаил Ильич Ундулганов – Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер пединституттыҥ тӱӱкиниҥ ле филологияныҥ факультедин, Барнаулдагы Алтайский государственный университеттиҥ юридический бӧлӱгин ӱренип божоткон. Кӧп јылдарга Чаган-Узун јурттыҥ администрациязыныҥ јааны, Кош-Агаш аймакта шылучы болуп иштеген; Владимир Кучукович Сабин – КПСС-тыҥ райкомыныҥ качызынаҥ баштап, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутадына јеткен. Оныҥ карындажы Јӧжӧ Кызыл-Мааны, Чапаев, «40 лет Октября» колхозтордыҥ баштапкы партийный организацияларын, учында аймактыҥ экология аайынча ижин башкарган. Ноябрина Николаевна Тастанбекова – Алма- Атадагы Абайдыҥ адыла адалган пединститутта ӱренген; Галина Мамыевна Сандыбаева Карагандадагы экономика ла тап-эриктиҥ институдын божоткон. Темиртау каладагы шахтаныҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштеген; Олег Александрович Тырышкин – Новосибирскте геологияныҥ институдын тӱгескен; Бинолдо Уйатович Карулов – РФ-тыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчизи, Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы; Край Адарович Бидинов – РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ ле Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы; Геннадий Дмитриевич Суразов – Барнаулдагы юридический университетти ӱренип божоткон, Кан-Оозы, Улаган аймактарда, Горно-Алтайск калада прокурор болуп иштеген.

Једимдерисле оморкойдыс

Бӱгӱнги кӱнде бӱдӱн чак ӧткӧн школыста 75 бала ӱренет.

2020-2021 јылдарда «Цифровая образовательная среда» деген ӱлекер аайынча школго јаҥы јепселдер алынган. Кабинеттер телевизорлорло, ноутбуктарла, комплексный интерактивный системаларла јеткилделген.

Школдыҥ ла бӱткӱл јурттыҥ оморкодузы – ол М. К. Каланаковтыҥ адыла адалган спортзал. Анайда ок спортто аймак ичинде јеҥӱлер алып, јаан једимдерге јеткен ле волейболло, гандболло, баскетболло тазыктырынып турган командалар. Бу јуукта ӧткӧн физкультурала тергеелик олимпиадада Анастасия Матыева призер болды.

Экинчи јыл улай школ «Футбол школдо» деген бастырароссиялык бӧлӱкте јеҥӱчил болуп чыккан.

Школдо урокто эмес иштер эрчимдӱ ӧдӧт. Темдектезе, ӱредӱчизи Айсулу Кузьмановна Телесовага баштадып, шиҥжӱ иштериле Вернадскийдиҥ кычырыштарында муниципал ла тергеелик бӧлӱктеринде турушкан Ксения Быжлакова 1-кы јер алган. Кийнинде ол Москвада ӧткӧн бастырароссиялык бӧлӱкте туружып, 1-кы степеньдӱ дипломло кайралдаткан.
Айсулу Васильевна Таханованыҥ ӧткӱрип турган бијелеериниҥ ле кожоҥдоорыныҥ кружогында јӱрӱп турган балдар «Алтын арабеск» деген конкурста туружып, аймак ичинде баштапкы јерлерге чыгат.

«Ӧзӱмниҥ точказыныҥ» ӱредӱчилери А. В. Сахарьянова ла А. А. Кадышева Томск калада ӧткӧн «Билимниҥ белтиринде» деген форумда турушкандар, Иркутск калада ӧткӧн ӱлекерлердиҥ конкурсында «За эффективные формы развития естественно-научной грамотности обучающихся во внеурочной деятельности» деген номинацияда туружып, кайралдаткандар.

«Јылдыҥ ӱренчиги» деген конкурстыҥ тергеелик бӧлӱгинде бистиҥ ӱренчигис Амина Кадышева 1-кы јерге чыкканына оморкойдыс.

Алтай тилисти корыырына ла ӧскӱрерине јаан ајару эдедис. Школдо «Эрјине» деген литературалык кружок ӧткӱрилет (башкараачызы Галина Михайловна Садалова). Оныҥ ӱренчиктериниҥ чӱмдеген ӱлгерлери, куучындары, јурамалдары «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Чуйдыҥ таҥдагы» газеттерде кепке базылат. Кружоктыҥ туружаачызы Ираида Тадырова «Јаш канат» деген тергеелик конкурста кӧп катап јеҥӱчил болгон.

«Театр школдыҥ сценазында» деген кружок эрчимдӱ иштейт. Мында балдар тӧрӧл тилиле тургускан спектакльдарыла кӧрӧӧчилерди сӱӱндирет.

Ат-нерелӱ ӱредӱчилер кӧп

Школдо нак ла јайаандык ӧмӧлик иштейт. Ӱредӱчилердиҥ кӧп сабазы башка-башка конкурстарда туружып, јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирет. Темдектезе, педагог-психолог А. А. Метреева аймак ичинде ӧткӧн «Удура алтам-2023» деген конкурста јеҥӱ алган. «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи» деген конкурстыҥ призерлоры – Р. С. Тельденова,
Г. Г. Сабулакова, Л. В. Диятова. «Јылдыҥ таскадаачызы» конкурстыҥ призерлоры – Л. А. Маралова, А. Л. Мадяева. «Јылдыҥ ӱредӱчизи» конкурстыҥ призерлоры –
Р. С. Тельденова, А. А. Кадышева. Г. М. Садалованыҥ, Д. А. Акемиевтиҥ, Э. С. Мудаевтиҥ ӱренчиктери предметный олимпиадаларда бойлорыныҥ тереҥ билгирлерин кӧргӱзип, эрчимдӱ туружат.

Школыста ак-чек ижи учун ат-нере адаткан ӱредӱчилерис кӧп. Олор: Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Г. М. Садалова, Россия Федерацияныҥ иштиҥ ветераны Г. А. Бектурганова. А. А. Кадышева, А. К. Бухабаева ла Л. В. Диятова Россия Федерацияныҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткандар. О. М. Матыева, А. К. Телесова, М. К. Кашетова, А. В. Сахарьянова, А. Н. Телесова, М. А. Мухаметкалиева, Э. С. Мудаев, Р. С. Метреева, Н. Б. Сахарьянова Кош-Агаш аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын алган. Аймактыҥ ӱредӱ аайынча башкартузыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла Н. Б. Джанабилова, Д. А. Акемиев, А. В. Таханов, Г. Г. Сабулакова ла А. А. Метреева кайралдаткандар.

Айсулу ТЕЛЕСОВА ла Оксана МАТЫЕВА