Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Чӧрчӧккӧ кирген јерлер

01.09.2023

Улу-Каан алтай кӧп тоолу кӧлдӧриле, таскылдарыла, кайыр кайаларыла кижини јилбиркедип, чӧрчӧк јерине јайа тартат. Кӧп катап укканча, бир катап кӧрӱп алза торт болор деп, кӱӱнзеген улус бу аймак јаар ууланып, алтайыстыҥ јаражын, кату јолдорын кайкажып јангылайт. Акташ јурттаҥ чыгып, Улаан јаар ууланганда, јаан боочы ажарга келижет. Шак ла бу боочыныҥ алдында, толголык бурылчыкта, ак-мӧҥкӱлер јалтыраган ару, јараш кӧл турат.

Кеjеелÿ-Кöл

Улаганныҥ ла Акташтыҥ ортозында Ажу деген артылаш ÿзÿктÿ jаан тайга туруп jат. Ол тайганы туура jердиҥ улузы Улаганныҥ боочызы дежет, jе jербойыныҥ албатызы Ажу ла деп адап jат. Бу Ажуныҥ бойында Кеjеелÿ-Кöл деп jаан эмес тегерик кӧл бар. Анда чараандар jаскыда ÿркенезин салып jат. Кÿскеери дезе одороктор болуп чыдап алала, чек ле кöлöткö ошкош карара jылгылап, кöлдöҥ чыккан сууны тӧмöн, тереҥ суулар jаар ууланат. Jе керек анда эмес, ол кöлдиҥ адында. Оны нениҥ учун Кеjеелÿ-Кöл деп адаган?
Озогыда Ажуныҥ ары jанында Эскин-Чабар деген jерде кöбöк сööктÿ бир телеҥит кижи jуртаган. Ол кижиниҥ ÿйи jада каларда, сок jаҥыс кыс балазын чыдадып, ары-бери кöчпöй дӧ, анда ла jаткан дежет. Jе jылдар öдÿп, кыс балазы чыдап келген кийнинде, ол кызычакты сöстöп, Чибит jурттаҥ кижи келип jÿрген. Эрмек-куучынныҥ аайынаҥ адазы азыраган jаҥыс кызычагын айрып апарарга jатканын сезип: «Ак-jарыктаҥ астыкпаганчам, азыраган баламды бербезим» — деген.

Кызычак Ажуныҥ бажына койлоп jÿреле, алтай уулга jолугып, эки бойын сÿÿшкен, эрмек-куучыны келишкен. Jе jаҥыс ла буудак — адазы. Айма-карган адазын таштап, туура jонго канайып барар, ак-санаазы келишкен уулга барбай, айлына канчаазын отурар… Элге барар jÿрÿмин сананып, эки кöстиҥ jажыла jунунатан, энези jогына база кородоп, ээн jерге базып jÿретен…

…Сары кырдыҥ бажында
Салкын ойнойт угадым,
Сагыжым jеткен уулчакка
Саракай jурап ойнойдым.
Jыл туркунына сакыйла,
Jылу сöсти укпадым,
Jыламашка jурайла,
Jылдыс кöзин тоолойдым — деп кородоп кожоҥдойтон. Оноҥ бир кÿн кызычак айлына jанбаган. Ол ло айас jылыйып калган.

Ак башту адазы ал-санаага бастырган, ары-бери элчи ийерде, «андый ла кижи кöрбöдис» дешкен. Ак-малын да кöрöр кижи jок, алкы бойына да болужар кижи jок карган öрöкöн jаҥыскан шыралап jадып божоп калган.

Эки jыл öткöн кийнинде Ажудагы тегерик кöлдиҥ ÿстинде бир кеjее кайкалап jÿргени кӧрӱнген. Ол кеjеени jылыйган кызычактыҥ кеjеези деп таныгандар. Нениҥ учун дезе, ол кызычактыҥ кеjеезинде саракай jураган jыламаштар бар болгон.

Jаш кызычактыҥ jараш jÿрÿми ÿзÿлип калган, jе jон-албаты оныҥ изÿ сÿÿштÿ jÿрÿмин ÿргÿлjиге ундылбазын деп, бу тегерик кöлди Кеjеелÿ-Кöл деп адап салган дежет.

Оҥдой аймактагы Јаламан јурт амтанду аламаларыла јарлу. Јурттыҥ адын адап ла ийгенде, кижиниҥ чилекейи агып, кызыл, сары аламалар кӧзиҥе кӧрӱнер. Нениҥ учун јурттыҥ ады «јалама» деп сӧслӧ колбулу болгон? Бу сурак мени узак ӧйгӧ амыр бербеген. Ыраак 70 јылдарда ол керегинде бистиҥ газетте мынайда бичилген эмтир.

Кан-Jаламан

Чуйдыҥ трактын öрö барып jатсагар, Ийин jурттыҥ бу jанында Jаан ла Кичинек Jаламан деп jерлер öдöригер. Бу jерлерди нениҥ учун анайда адаган?
— Озодоҥ озодо, мениҥ jаанам бала jÿрер тужында, бу jерге Чуй ичинеҥ телеҥит улус келип jуртаган деген — деп, бир карган ӱй кижи меге куучындаган. Ол öрöкöнниҥ ады-jолын бичип алзам кайдат…

Ачаналу jылдарда албаты-jон аш-курсакту jерлер бедреп, ары-бери кактыгыжып кöчÿп туратан болуптыр. Анайып, Чуй jеринеҥ бир канча биле улус кöчÿп келеле, эмдиги Jаламан деген öзöктöрдиҥ ичине токтогон. Олор аш салып билбес, азыраганы ла jаҥыс мал болгон. Ӧзöктиҥ ичинде öлöҥ бӱтпеген, кааҥ jыл болгон. Тайгада дезе jаан кар jааган. Одоры jок jерге туруп, ас-мас малы кырылып калган, улус дезе оорудаҥ ла ачанадаҥ öлгÿлеп турган.

Jеткерлÿ jаман jердеҥ качып барбаганча болбос деп, олордыҥ jааны арткан-калган албатызын баштап алып, ойто ло телкем чöлдöрлÿ телеҥит Чуй jери jаар jÿре бергендер. Jе jаман jердеҥ баргылап jада, Jаан Jаламанныҥ оозына кызыл кыйра буулап салган. Бистиҥ алтай да, телеҥит те албаты кызыл кыйра буулабайтан. Је бу мындый кыйраны дезе кан тöгÿлген, камык улус кырылган, jеткерлÿ jаман jер деп, öрö-тöмöн öткöн улус кöрÿп, билип турзын деп буулаган.

Кызыл кыйрадаҥ улам бу jер Кан-Jаламан деп адалган. Оныҥ кийнинде, бу jуукта, Jаан ла Кичинек Jаламандар деп адалып келген дежет.

Мӧӧн деп сӧс уккамда, малдыҥ ичее-карды санаама кирет. Је качан јердиҥ адын бу сӧслӧ адаганда, кандый да кайкамјык. Је андый јер бар. Мӧӧн деп Акташ јурттыҥ башталганы адалат. А нениҥ учун?

Мӧӧн

Улаган аймактыҥ тöс jурты Акташ эмес — Мööн. Акташ деп бис ол jуртты рудниктиҥ адыла адап jадыс. Мööн деп jурт (ишмекчи поселок) ол jердиҥ бойыныҥ адыла адалган.
Озогы чактарда Чуйдыҥ суузы ол Мööн деген актыҥ эдегиле, эмдиги Чибиттиҥ суузыныҥ ордыла агып барган дежет. Оноҥ бир катап jер силкинерде, Кара-Кыр деген бийик туу jемирилеле, Чуйдыҥ суузын томыра бӧктӧп ийген. (Ол јерде эмди Чуйдыҥ эҥ баштапкы электростанциязы тудулып jат). Суу дезе бу jаан буунтыга чыдап болбой салала, Кара-Кырдыҥ кийин jаныла jыра jип, бойына jаҥы jол таап алган. Эски jолы дезе мööн ошкош бир учы туйук öзöк болуп артып калган. Оныҥ учун бу jерде jаткан албаты эмдиги jаан jурт турган jерди Мööн деп адап салган. Оноҥ улам бу jурттыҥ да ады Мööн болуп калды. Орустап Мёны дежет.

Гавриил КАЛКИННИҤ бичигенине тайанып Хамида ТАДИНА белетеген («АЧ», 29 07. 1971 ј.)
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары

ТОП

Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай

УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________     № Кудачина Э.В.   Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир