Алтайдын Чолмоны

«Кайчы деп айдар керек…»

07.09.2023

«Алтай Кай» ансамбль јердиҥ ӱстинде аҥылу культуралу алтай албаты бар болгонын бастыра телекейге кӧргӱзер ижин јирме беш јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына једимдӱ апарат. Бу ӧйдиҥ туркунына ӧмӧликте кӧп тоолу јайалталу јерлештерис иштеген. Је ансамбльдыҥ тӧзӧӧчизи ле башкараачызы Урмат ЫНТАЕВ баштап алган ижин таштабай, уур-кӱчтерди ӧдӱп, «Алтай Кайды» јаҥы једимдерге апарып јат. Бӱгӱнги эрмек-куучыныс оныла ӧдӧт.

— Урмат, газедисте «Алтай Кай» керегинде калганчы катап бичигенистеҥ бери узак ӧй ӧткӧн ошкош. Бу ӧйдиҥ туркунына кайдӧӧн барып келдеер?

— Бис бу јуукта Марий Эл Республиканыҥ тӧс калазы Йошкар-Олада концерттеп јӱргенис. Кийнинеҥ Москвада студияда иштенгенис. Анда јаҥы кожоҥдорго аранжировка эдип бичигенис. Эмдиги интерпретацияла ӱлекер белетейдис. Ӧскӧ ӧмӧликтерле кожо јииттерге јарап турган эмдиги ӧйдиҥ кӱӱлериле башка-башка коллаборациялар эдедис. Ол ло тушта Москвада база эки концерт кӧргӱскенис. Јаҥы кожоҥдорлу, јаҥы кӱӱлерлӱ альбом чыгарарга белетенедис. Јол-јорук, иш болуп ла јат.

— Быјыл Маймада алтай кайдыҥ фестиваль-конкурсын ӧткӱрген эдеер. Ол керегинде куучындап берзеер.

— Эйе, бис быјыл јаан изӱ айдыҥ бажында андый фестиваль ӧткӱргенис. Ондо Кыдаттаҥ, Монголиядаҥ, Тывадаҥ, Хакасиядаҥ ла бистиҥ республикадаҥ кайчылар турушкан.

Быјыл бис баштапкы катап ӱй улустыҥ кайы деген номинация кошконыс. Ӧскӧ калыктарда кайда да андый номинация јок. Анайда ок эмдиги ӧйдиҥ интерпретациязы деген ууламјы кийдиргенис. Балдарга ајару јогынаҥ кайдыҥ кандый байрамы болор деп, балдардыҥ алтай ойноткыларла ойнооры аайынча номинация база болгон. Анда јаҥыс ла уулчактар эмес, је анайда ок кызычактар да турушкан. Кийнинде айалганы кӧрӱп, база да ӧскӧ номинациялар кожорыс. Бу фестивальды албаданып ӧткӱрип тура, балдар тууразынаҥ келген кайчыларды, олордыҥ канайда кайлап турганын ла ойноткыларла канайда ойноп турганын кӧргӱлеп, бойлорыныҥ узын бийиктетсин деп амадагам.

Фестивальдыҥ гран-призин ойноп алган кайчыны «Кайчы-виртуоз» деп бийик атла ададыс. Анайда не адаган дезе, база бир јаан иш эдерге. Нениҥ учун дезе бистиҥ «кайчы» деген сӧзис орус тилле «сказитель» деп кӧчӱрилет. Сказитель деген сӧс биске келишпей јат. Ол чӧрчӧкчи деген сӧс. Бис анайда јастыра аданып алганыс учун бисте кай бар деп кезик улус билбейт, јаҥыс ла чӧрчӧк куучындап турган улус деп бодойт. «Слерде кай јок, слерде чӧрчӧк бар дезеер?» — деп сурагылайт. Эмезе кезиги «Тываныҥ ла Монголияныҥ кайы јакшы эмтир» деп айдыжар. Оныҥ учун олор бисте кай (горловое пение) јок деп бодогылайт. Бойысты сказитель деп аданып турарыста. Кай јаҥыс Тывада ла Монголияда бар деп бодойдылар.

Биске кайды телекейге јарлаарга албаданар керек, кайчы деген сӧсти база. Оныҥ учун тӧрӧл тилисти ӧрӧ кӧдӱрерге, Алтайга артыргызарга, алтай улус бойыныҥ тилиле куучындажып турар эттирте «кайчы-виртуоз» деген ат-нере эдилген. Оноҥ кайчы-виртуоз болгон кийнинде, телекейге кайчылардыҥ ады, байа гран-прини алган кижиниҥ ады кӧдӱрилер. Продюсерлер, менеджерлер мынызын кӧрӱп, андый уулдарды айттырып, олорло кожо иштеер эди. Анайып, јаҥыс ла «Алтай Кай» эмес, ӧскӧ дӧ уулдардыҥ јолы ачылып, иштеп баштаар.

Кайчы-виртуоз дегени бойыныҥ адына келижет. Нениҥ учун дезе бисте јаҥыс ла кай, горловое пение эмес, кайдыҥ болужыла кай чӧрчӧктӧр дӧ айдып јадыс. Бистиҥ кай чӧрчӧктӧр тегин чӧрчӧктӧр эмес, кайлап айдылып турганы ол. Оныҥ учун кайчы деп айдып турган. Кай телекейде угулар, јарлу болор эттирте албаданып иштеер керек. Оныҥ учун бу фестивальды ӧткӱргенис. Фестиваль бийик кеминде ӧткӧнин темдектеер керек. Оны јылдыҥ ла ӧткӱрерге албаданарыс.

— Бисте кайдыҥ канча бӱдӱми бар эди?

— Кайдыҥ ӱч бӱдӱми бар: каркыраа, кӧӧмӧй лӧ сыгыт. Сыбыскы деген бӱдӱм јок, сыбыскы дегени — ойноткы. Сыгыт дегени сыктап кайлап турганы эмес, сыгыртып кайлаганы.

Улаганда алдынаҥ ла бери сыгыт кайлап турган улус болгон. Чынын айтса, Улаганныҥ кӧп кайчылары керегинде бичилбеген. Јаҥыс Алексей Григорьевич Калкин бичилген.

Нениҥ учун дезе, ол кижи бери тӧмӧн јердӧӧн, Јабагандӧӧн, јадып келген болгон. Мениҥ адамныҥ јааназы кайлап турган кижи болгон. Таныспай Боксурович Шинжин ол керегинде Кара-Кујурда кайлап турган ӱй кижи бар эмтир деп 1976 јылда бичиген. Меге кай ол кижидеҥ келген ошкош деп сананадым. Улдам да кайлап турар кам кижи болгон.

Ол кижи айдуга, оноҥ ары јууга барала јанбаган. Та кайда божогон, јарты јок.

Кӧӧмӧй — тамактаҥ чыгып турган кай. Тыва, Монгол јеринде кӧӧмӧйим деген сӧс тамагым дегени. А бисте кай дегени јаҥыс ла кайдыҥ бӱдӱмдери, јаҥыс ла кайлап турганы эмес, кайлап турган кижи камдап отуратан. Кам угы база бар. Кай ажыра камдап туратан. Ийде-кӱчи коркышту тыҥ. Кайлап отурала камдап та барадар. Оныҥ учун кайдыҥ учуры сӱрекей јаан.

База айдарга турганым — бисте ээлӱ кай деп айдыжат. Ол база јастыра. Ээлӱ кайчы ла эл кайчы дегени эки башка учурлу. Ээлӱ кайчылар бисте алдында Н. У. Улагашев ле
А. Г. Калкин болгон. Канча кӱндерге кай чӧрчӧктӧр кайлап отурала, алтыгы эмезе ӱстиги јердӧӧн јӱре берип турган. Бӱгӱнги кӱнде бисте ээлӱ кайчылар јок.

Бис ол кайчы деген сӧсти бойыстыҥ тилиске кийдирип, телекейге јарлаарга, Алтайысты ӧрӧ кӧдӱрерге албаданадыс. Кезик улус кайлаачы деп јамандап айдар, байа ӧткӧнип туруҥ деп. Бойыныҥ ла улузын кайлаачы, кайлап турган кижи болуп туруҥ деп айдарга база јарабас. А бой-бойын јамандажып отуратаны чек јарабас кылык. Оныҥ учун кайлап турган уулдардыҥ бастыразын кайчы деп айдар керек. Оноҥ кайчылар, кай бар деп телекейге јартаар керек. Бӱгӱн бастыра бӱдӱмдерле кайлап турган уулдар бар, кезиги бир ле бӱдӱмле кайлайт.

Алтай тилди чеберлеп алар амадула кайчы деп аданып јӱрер керек. Бастыра јерде. Бойыстыҥ бай тилисти кӧргӱзер керек. Ол ло тывалар бойлорын сказитель эмезе исполнитель горлового пения деп бир де аданбайт. Олор бойлорын кӧндӱре ле кӧӧмейджилер деп адангылап алган. Оныҥ учун бастыра јерде олорды кӧӧмейджи деп билер.

Кайга ӱренип турган јииттерге јартамал эдер деген санаа-шӱӱлтелер бар. Олорды кайды канайып кайлайтан, кайды канай баштайтан, тынышты канай алынатан ла оноҥ до ӧскӧ јажыттарга ӱредер керек.

«Алтай Кай» ансамбль бӱгӱнги кӱнде алтай јииттерге методический пособие ошкош. Кӧп саба јииттер бистиҥ кайлап турганысты кӧрӧт, кеп-кийимин бистийине тӱҥей эттирте кӧктӧдӧт. Чынын айтса, кеп-кийим бистиҥ ансамбльдый болор керек. Бӱгӱн кезик улусты кӧрзӧҥ, алтай кеп-кийимдериниҥ ортозында ачылып турган орус халаттарга тӱҥей костюмдар бар. Ол эмеш јастыра деп кӧрӧдим. Бистиҥ алтайсу эттире кӧктӧп салган кеп-кийимиске тӱҥейлеп кӧктӧзӧ, јакшы болор эди. «Алтай Кайдаҥ» кӧрӱп эткенис» дезе, анда јаман неме јок.

Кӧп јииттер бистиҥ ансамбльдыҥ репертуарын кайлап кожоҥдойт. Олордыҥ ортозында бистиҥ кожоҥдорды кожоҥдоп, мениҥ бойымныҥ чӱмдеген кожоҥым деп айдар саҥ башка уулдар чыгат. Анайда акча да иштеп тургандары бар. Ол эмеш јастыра: авторский право деген оҥдомол бар. Улустыҥ чӱмдеп салган чӱмдемелин бойымныҥ деп канайып айдар. Олорды кӧрӱп, ӧскӱлезин деп унчукпайтам да.

Эмди кайлап турган јииттер кӧп. Кезиги андый јастыра кылык кылынат, оны плагиатство деер.

Мен ансамбльды «Алтай Кай» деп адайла, логотибин јирме јыл кайра авторский праволо патентовать эдип салгам, анайда ок бастыра альбомдорды ла кожоҥдорды. Олорды кожоҥдобозын деп туйуктап турган кижи јок. Кожоҥдоор алдында чӱмдемелдиҥ, кӱӱзиниҥ авторын айдып турар керек.

— Јарт. «Алтай Кай» ансамбльда бӱгӱн кемдер иштейт?

— «Алтай Кайда» бӱгӱн менле кожо Алаш Топчин ле Айдыҥ Орсулов иштейт. Оноҥ Иван Шарков деген барабанщик уулды ӧмӧлигиске алганыс. Оныла бир ӱлекер аайынча иштейдис, оны эмдиги ӧйдиҥ кӱӱлери аайынча ӱлекер деп айдарга јараар.

«Алтай Кай» ансамбльда башка-башка јылдарда кӧп јайалталу јерлештерис иштеген. Јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген Сарымай Урчимаев, Ойрот Отуков бойыныҥ ӧйинде «Алтай Кайда» база иштеген, улустыҥ јӱректеринде артып калган. Кайда ла барзам, ондый уулдар менле кожо иштеген деп айдадым. Эркемен Епишкинле, Эмиль ле Радмила Теркишевтерле, Элес Тадыкинле, Амыр Акчинле, Солунай Сапышевала, оноҥ до ӧскӧлӧриле колбуларды эмдиге јетире тудадыс. Кезикте сценага да кожо чыгадыс.

«Алтай Кайда» профессионал кеминде иш эдилет. Профессионал дегени – гастрольный иш дегени. Телекейле јоруктап, фестивальдарга туружып эмес. Ол ло Европага барып, фестивальдарда туружала јанып келетени кӱч неме эмес. Бойыныҥ адынаҥ гастроль тӧзӧйтӧни эҥ ле кӱч. Ого кӧп акча барат: залдарга, аппаратурага, ансамбльды јол-јорукка апарарга. Андый да болзо, бис телекейле јоруктайдыс. Јол-јоруктаҥ келеле, эмеш амырап, ээчийине атанадыс. Кезик јол-јоруктарыс керегинде улус билбес те болор. Орус камерный оркестрле кожо кайды нотага салып иштейдис. Кайдыҥ бӱдӱмдерин нотала кайлап турган улус республикабыста тоолу ла кижи. Алтайдыҥ адын ӧрӧ кӧдӱрерге иштеп ле јадыс.

База айдарга турган неме — ол бис кай чӧрчӧктӧрди ундыбай база кайлайдыс. Кай чӧрчӧккӧ тайанып, кожоҥдор до табылып јат. Кайдыҥ бӱдӱмдериле профессионал кеминде кайлайтаны ол эҥ ле кӱч неме. Онойдо кайлаган кийнинде, канныҥ тебӱзи де бийиктейт. Мынызы су-кадыкка да салтарын јетирет. Профессионал кайдаҥ улам улус ундынчак та болуп калат.

Кай деген немеле телекейде конкуренция сӱреен јаан, нениҥ учун дезе кайлап турган музыканттар ла кайчылар кӧп. Чынын айтса, јаҥыскандыра, байа бир сольно олорло маргыжарга кӱч болор. Ансамбльла да барарга биске јаан конкуренция болуп јат. Оныҥ учун телекейдиҥ алдына алтай кай бар деп кӧргӱзетени — јаан иш.

Эмди кайлап турган уулдарга профессионал кеминде кайлаарга, анайда ок бастыра ла кӱӱлик ойноткыларла база профессионал кеминде ойноорго албаданар керек. Ол тушта јаан јолго чыгар арга бар.

«Алтай Кай» ансамльда бар кӱӱлик ойноткыларды бойым јакыдып эттирткем. Икилини Кыдат јеринде устарга јазаткам. Бистиҥ ойын-концерттеристе болгон улус икилиде сыгынныҥ бажы јазалганын кӧргӧн болор. Нениҥ учун сыгынныҥ бажы дезе, монголдор бастыра ла ойноткыларын аттыҥ бажыла кееркедедилер. Бистийи аҥыланзын деп эттирткем. Ол икилиле бӱгӱн Алаш ойнойт. Тӱҥӱрди база анда јазаттырткам. Ол кандый болор учурлу деп бастыра јартагам. Топшуурды база ла онойдо ок. Ойноткылар кандый агаштаҥ белетелер, кандый ӧҥдӱ болорын байа устарга јартап, кӧргӱзип эттирткем. Бир сананзаҥ, тегин ле неме. Је ого улус јаан ајару эдет. Мыны не куучындап тургам дезе, байа бистиҥ јиит кайчы уулдарга ол керек болор, оны оҥдоп турзын деп.

— Јай ӧйинде туристтерле иштеп ле турган болбойор?

— Туристтерле база иштейдис. Тууразынаҥ келген айылчы улус кай угар, алтай культурала таныжар кӱӱнис бар деп сурап јат. Бисти билер улус кӧп. Оныҥ учун олор телефон согуп, озолондыра куучындажып алат.

Кайлап турган уулдар ортодо мындый сурак бар — кезик уулдар ол ло туристтердеҥ ас акча сурайт деп. «Алтай Кай» кӧп акча сурайт, бис слерге јеҥилге кайлап берерис» деп, бааны тӱжӱредилер. Мынызы база јастыра керек деп сананадым. Туристтерге текши бааны кӧдӱрип, оны тудар керек. Уулдарга ӧмӧ-јӧмӧ болуп, бир бааны, бийик те болзын, тӧмӧн тӱжӱрбей, тудар керек.

Слердиҥ кожоҥдорды кем бичийт, кайдаҥ аладар деген сурактар болот. «Алтай Кайдыҥ» кӱӱзин, байа идеологиязын бажынаҥ ала бойым апаргам. Бӱгӱнги ле кӱнде Айдыҥга ла Алашка кайды канайда апаратанын, топшуурла канайда согуп ойнойтонын айдадым. Олор менеҥ артык ойногылаар, је орустап айтса, байа бир «техника наигрыша, техника игры» деген неме бар, онызын кӧргӱзип бередим. Сӧстӧрдиҥ кӧп сабазын бойым бичийдим. Кезигин уулдарла кожо бичийдис. Кӧп сабазында Алтайыс, Алтай јерис керегинде. Эмди дезе јииттерге, тӧрӧлчи кӱӱндӱ болорына учурлалган кожоҥдор чӱмдейдис.

«Алтай Кай» ансамбльды Алтай Республикадаҥ телекейди эбирип турган сок јаҥыс ӧмӧлик деп айдарга јараар. Бистиҥ кожоҥдорды Кыдат, Монгол јеринде, Турцияда да улус кожоҥдоп, кайлагылап јат. Ӧскӧ тилдерге де кӧчӱргилейт. Лондондо Королевский оперный турада концерт кӧргӱзеристе, чике трансляция ӧткӱрилген эди. Телекей ичинде ӧдӱп турган эҥ јаан фестивальдарда, ойын-концерттерде турушканыс. Кайда ла, кандый ла ороондордо болдыс. Эҥ ле кӧп јол-јоругыс Китайдӧӧн, Европадӧӧн лӧ Америкадӧӧн болгон. Јаҥыс ла Америкада мен он тогус катап болгон эмтирим. Кайда ла болзоос, јер ӱстинде алтай албаты, оныҥ кай деген байлык энчизи бар деп айдадыс, кӧргӱзедис. Бу ишти мынаҥ да ары улалтарыс.

— Урмат, ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан. Јайаан ижигер једимдӱ болзын.

Кырчын ЯШЕВ куучындашкан