Алтайдын Чолмоны

Эне јеристи байлап бажыралы

21.09.2023

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ бӱгӱнги номеринде Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Любовь ТАЛКЫБАЕВАНЫҤ «Чуй элимниҥ јаҥжыгулары» деген бичигинеҥ Сары Бӱрде, Јажыл Бӱрде јаан тагылдарга амадап чыгып, јаламазын буулап, алкыш-быйан сураарыныҥ, алканарыныҥ аайы, чӱм-јаҥы керегинде бичимелин јарлайдыс.

Jажыл Бӱр ле Сары Бӱр

Азыйда калыгыс јыл чыктыс дежип чагалайтан, саҥ салып алканатан. Јылу јаскы кӱндер келип, Јер-эне jажарып турган ӧйдӧ калык-jон тагылга барып, саҥ салып алканып, ак сӱдин чачып, мӱргӱӱр болгон. Мыны «Jажыл Бӱрдиҥ тагылы» деп айдып jат. Jажыл бӱрдиҥ байрамы — Јер эне jажарзын, ӧлӧҥ jакшы ӧссин, мал-аш jакшы тойынзын, албаты jакшы jатсын деп суранган чӱм-jаҥ болор.

Сары Бӱрдиҥ тагылында мал-аш тойынып семиргенине, ӧлӧҥ-чӧп jакшы ӧскӧнине сӱӱнип, Кудай-Јайаанды алкап, ого бажырып, суранып, алканып, сары кӱсти jакшы ӧдӱп, кышты jакшы чыгарына эзен-амыр берзин деп алканып, суранып бажырар.

Телеҥит-Сортогой jурттыҥ jанында Эне Ыйыктыҥ алдында тагылга барарыныҥ аайын jартап турубыс. Ол Телеҥит-Сортогой јурттыҥ эјелериниҥ ле акаларыныҥ: К. М. Самтакованыҥ, В. Т. Бойдоеваныҥ, Ј. Т. Балыкчиновтыҥ jартамалыла бичилген.

Чӱм-јаҥла тудуш байрамдарды: Чага байрамды, Јажыл Бӱрди, Сары Бӱрди Ай јаҥырганда, эжерлӱ кӱндерде ӧткӱрер. Тагылга барары — ол тегиндӱ неме эмес, ого белетениш кажы ла кижиниҥ ӧзӧгинде ару санаазынаҥ, курчуузынаҥ камаанду. Тагылга барган кижи јаҥы курчуу алынар, јаҥы тебӱ курчанар учурлу. Јаҥы курчуу дегени ич-ӧзӧгинде санаазы ӧскӧрип, шӱӱлтези јакшыга јӱткиири болор учурлу. Тагылдыҥ кийнинде кажы ла алтай укту кижи айлына ару санаалу јанып, бой-бойына килежип јӱретен. Улуска болужып јӱретен, кижиге кезем сӧс айтпас, јаман сананбас. Кажы ла кижи канайда мӱргӱйтени кижиниҥ бойында деп јат. Је эҥ ле тыҥ тебӱ — кижи тизеленип мӱргӱгени сӱреен јаан учурлу.

1. Эҥ ле озо айлы-jуртын арутап, артыштанып, бай тудуп jат. Улусла ачынышпас, кир-торло урушпас, ак чыгарбас, ачу аш ичпес. Бойын ару тудуп, алтай курсак-тамактыҥ бажын белетеп, jаламаныҥ бӧзин, алтай кеп-кийимин белетеер.

2. Тепши-табактарды, јаламаларды аластаар, бойын аластаар.

3. Учурлап туткан айылда эртен тура от салып, ичи-тыштын аластап, одын кӱндӱлеер. Тагылга келген улус јаламаларын јыртып, аш-курсагын тепшиге салып белетенет.

Јаламаныҥ узуны учурында колдыҥ сабарынаҥ баштайла, чаканакты ӧткӱре болотон. Ӧйинеҥ ӧткӱре узун эдерге јарабас. Кижи орто ло јолдо јӱрер керек. Јаламаныҥ учуры: мен коркышту јакшы деп узун јыртып, эмезе коркышту јаман деп јетпес јыртып эмес, мениҥ јӱрӱмим Кудай-Јайаанныҥ болужыла, орто кеминде деген темдектӱ буулалып јат. Ол эмезе узун буулаза, меге Кудай кӧп берер эмес, кирелӱ ле буулаар јаҥду деп эмес.

Тагылдыҥ одын база эр кижи кӱйдӱрер. Тагылда аайлап-баштап эдер иштердиҥ ончозын айлы амыр-энчӱ jаткан эр киндиктӱ эдер.

1. Учурлу агаш тепшиге койдыҥ учурлап кайнадылган эдин аайлап, артышла кожо салар

.2. Улустыҥ амадап экелген аш-курсагыныҥ бажынаҥ эки тепшиге салып jат, кожо артыш салар. Бир тепшиде — эт, эки тепшиде келген улустыҥ кӱндӱӱ-кӱреези эдип аш-курсагы салынар. Ӱч тепши курсак болор.

3. Тагылга jеткен улустар чӧмчий отургылайт: эр jанында — эр улус, эпши jанына — эпшилер. Тагылдыҥ тӧринде Алтайдыҥ Ээзине jаан эмес ширдек jайылат. Неме билеечилерге не-не билдирзе, кӧс кӧрӧӧчилерге кӧрӱнзе, «Алтайдыҥ Ээзине» деп адалып, ол ширдек јайылар. Јаантайын ла эмес. (Бу јетирӱлер Айылдаш эјебистеҥ угала бичилген).

4. Алкышчы эр улус озо алканып, тепшидеги аш-курсакты кӱйдӱрилген отко салып jат, нениҥ учун дезе эр улустыҥ учуры башка, курчуузы тыҥ, айыл ээзи, билезиниҥ коручылы. Оныҥ кийнинеҥ ӱй улус туруп, сӱдиле ӱрӱстеп алканар, айдынар.

5. Алкышчылар алкап jатса, чӧӧдӧп отурган улус “Чӧӧк, Кайракан”, “Оп куруй” деп кожо ло айдынар, ӱй улус – тулуҥын, эр улус тӧбӧзин, jӱзин оҥ колло сыйманар.

Учурында алкышчы улус Алтайды курчап, корулап турган ыйыктарды (Эне Ыйыктаҥ баштап) кӱн аай бастыразын адап, сӱтле, кымысла, чайла ӱрӱс эдер. Алтайыстыҥ тогузон тогус курчуузы тура берзин деп.

Оныҥ учун Эне Ыйыктыҥ алдында (Телеҥит-Сортогой) тагылда Алтай јеристи эбиреде курчаган ыйыктарга амадап, кереестеп таштар тургузылган. Бого база кӱн аай эбирип, сӱт ӱрӱстеп, айдынып алканар.

Эҥ учында Токунныҥ тажына келип алканар, айдынар. Нениҥ учун бу таш «Токунныҥ тажы» деп адалып турган? Јӱрӱмде ончо неме ак ла каранаҥ турат, ак ла кара јаантайын маргыжат. «Актыҥ јолы јаантайын ачык болзын деп, караны токынадып, алканып айдынары ол» деп, Балыкчинов Јайчы акабыс јартаган эди.

Бастыра немениҥ аайы бар: jаламаны буулап jатса, аш-курсакла кӱндӱлеп jатса, ийдишпес, озо баштап jаан jаштулар буулаар, оноҥ арызы ээчий-теечий болор.

Jаан тагылга jурт-jуртыла агаш тепшизине курсак-тамагын, артыжын (2 сап) салар. Јуртыныҥ тоомjылу, учурлу кижизи алканып салза, jакшы болор.

Тагылда улус алканып божозо, айылга келип, чайлап, эптӱ куучын-эрмек ӧткӱрип, табылу отурып jанар. Мындый байлу jерде ачынышпас, балыр сӧстӧр айдышпас, коп-сап болбос учурлу. Алтай jаҥар кожоҥ айдыжып, топшуурдыҥ, комустыҥ, икилиниҥ табыжын чыгарза, jакшы.

Jанар алдында jер ээзиле эзендежип, тизеге тӱжӱп, кӧлӱкке отурза, кайра кӧрбӧй jанар.

Бу Алтайын кӧдӱрип барган тагылга кижи ачу аш амзап алып барбас jаҥду. Ак-jарыкта jӱрген бистердиҥ jадын-jӱрӱмис, айыл-jурттыҥ, мал-аштыҥ jакшы, эзен-амыр турары чӱм-jаҥысты jаҥдап jӱргенинеҥ камаанду. Оныҥ учун ончо алтай албаты чӱм-jаҥын тузаланып, jаҥдап jӱрер керек.

Алкыш сӧстӧрди алтай кижиниҥ кажызы ла билер учурлу, jаан-jаш, кыс-уул. Ол бистиҥ jол ачаачыбыс, коручылыс, jажытту курчуубыс.

Тагылда jаан саҥды салып алканза, jарт, чокум айдып алканар, ӱн jок отурбас, jайнап суранып, бажырып отурар. Айткан сӧзимнеҥ улустаҥ уйатту болор деп сананбас керек, мында Алтай Ээзи бойы билер, ылгаар: шоодып турганыҥды, арга jокто айдынып турганыҥды.

Мӱргӱӱлдеҥ келген кижи кир-торло урушпас, темдектезе: jер казып эмезе тилденип, кырыжып, коптожып, аракы ичип jӱгӱрбес. Бу мындый кара кылык этсегер, алган ийде куру болуп барар. Оныҥ учун эжерлӱ кӱндерде (эки, тӧрт, алты, сегис…) бай тудар керек. Санаазы кирип, оҥдоп турган баланы база бай тударына таскадар, келер jӱрӱмине jарамыкту болор. Кудайдыҥ алкыш-быйаны jедимдӱ болзын деп, байланар керек.

«Эре-Чуй — Алтайдыҥ тӧбӧзи деп тегиндӱ айдышпай jат. Эре-Чуй jердиҥ эҥ бийигинде турат, мынаҥ ары jабызап, Тыва, Монгол jери дӧӧн тӱже берет. Айдарда, Очы-Бала мында тегиндӱ jатпаган. Эре-Чуйыныҥ ээзи болуп, курчуу-куйагы болуп, тыму-jазак келзе ток ынадып, коомой келзе jайладып, кӧрӱп, кичееп jаткан» — деп, билеечилерис айдыжат. Оныҥ учун кажы ла алтай кижи алканза, суранза, Очы-Баланы адап, алкыш-быйан айдып, алканар jаҥду.