Алтайдын Чолмоны

«Ӧскӱс баладый јоксыраган јӱредим»

21.09.2023

Калганчы ӧйлӧрдӧ тӧрӧл тилдиҥ сурагы кӧп улусты јилбиркедет. Ада-энелер, ӱредӱчилер, јаан јаштулар бала-баркабысты тӧрӧл тилиле куучындажып, бичиктер кычырып јӱрерине таскадарын соцсетьтер ажыра јаантайын шӱӱшкилейт. Кажы ла кижиде бойыныҥ шӱӱлтези, тузаланып турган эп-аргазы. Је андый да болзо, јашӧскӱрим ортодо тӧрӧл тилди орныктырары кӱчке келижет.

Бӱгӱнги бистиҥ айылчы — тӧрӧл тилиле куучындажар да кижи јок болуп арткан куманды укту Виктор Трофимович ЯКУШКИН.

— Јаҥжыкканы аайынча кычыраачыларла таныжып ийектер.

— Мениҥ куманды адым Куттыбай, чыккан-ӧскӧн јерим Турачак аймакта Шунарак деп јурт. Бойым калада јадып јадым, је кичӱ тӧрӧлимди ундыбай, кажы ла катап ада-энемниҥ јуртына барып келедим. Бу ла јуртта мениҥ адам Трофим Андреевич, карган адам Андрей Афанасьевич (куманды ады Байрымач), оныҥ адазы Афанасий (куманды ады Манас) јуртагандар.

Улу јуу башталарда, адам аказы Василий Андреевичле кожо Тӧрӧлисти корулаарга јууга барган. 1944 јылда адам шыркаладып, кол јок јанган. Аказы јуу-чактаҥ кайра јанбаган, сурузы јок болуп арткан. Кайда јеҥ јастанган, сӧӧги кандый талада јуулган, эмдиге јетире јарты јок.

Адам бала туштаҥ ала шыралу јӱрӱм јӱрген. Ол 17 јаштуда ада-энезиле кожо айдуга алдырткан. Тӧрт балалу билени Казахстанныҥ Караганда аймагына ийгендер. Кулак деп ададып, шыра-бороны кӧрӧргӧ келишкен ле. Калыҥ Якушкиндердиҥ угы-тӧзи јайрадылган. Бистиҥ угыста таҥынаҥ сӧӧксалгыш та болгон. Тергеелик кӧмзӧниҥ окылу чаазын-документтеринеҥ кӧргӧндӧ, Якушкиндерде ар-јӧӧжӧдӧҥ бир тура, кажаан-чеден, салда, бороно, ӱч ат ла бир ийнек болгон. Јер јаан болгон, бӱткӱл 20 гектар. Байла, бу јӧӧжӧ ол ӧйдиҥ кемјӱзиле тыҥ болгон.

— Куманды атла Слерди кем адаган?

— Ыраак совет ӧйдӧ, энедеҥ чыгарымда, меге орус ат берген. Јылдар јылыжып, айлар айланып, 60 јашты алтайла, 2009 јылда Е. П. Кандаракованыҥ «Знать и помнить» деп бичигинеҥ ада-ӧбӧкӧмниҥ ӧткӧн јолыла таныштым. Бойыма кӧп ачылталар эткем. Кӧп санангам, уйку јок тӱндерге алдырткам. «Бу мениҥ адым тӧрӧл тилимле не адалбаган?» деп сурак мени олјологон. Байла, ӧй андый болгон. Онойып, Куттыбай болорым деп шӱӱндим. Ол сӧстиҥ учуры — «куды, сӱнези бек» дегени. Катыбал деп кижинеҥ тарап-таркаган учун, ӧбӧкӧмди база солып алдым. «Катыбал» дегени — ол кадыра тудуп, толгоп, ӧрӱп салган буу дегени. Тургуза ӧйдӧ 70 јашты аштым, је јерлештерим, кӧрӱш-таныштарым мени кумандылап ла адап баштангылайт (оморкоп куучындайт).

Бӱгӱнги кӱнде тӧрӧл јуртыма јанып, куманды тилимле куучындажар кижи артпаганын кӧрзӧм, сӱрекей ачымчылу. Тилимниҥ јоголгоны бу туру… Кичинек албатым кайылган. Мен эмди ӧскӱс арткан баладый, јоксыраган јӱредим.

— Тӧрӧл куманды тилеерле Слер бала туштаҥ ала куучындажып јӱреер бе?

— Бистиҥ јуртта школ болгон. Мен оогош класстарды ӱренип божодоло, Горно-Алтайсктагы национальный школго ӱренерге баргам. Школдыҥ кийнинде, 1969 јылда,

Барнаулдагы јурт ээлем институтка ӱренгем. Мал-аштыҥ эмчизи болуп кӧп јылдардыҥ туркунына иштедим.

Бала туштаҥ ала бисти јаан јаштуларыс чӱм-јаҥдарыска тазыктырып туратан. Ар-бӱткенди чеберлеп, байлап јӱретенис. Ӧлӧҥ-чӧпти тегин јерге ӱспейтенис, агаштыҥ будагын сындырбайтаныс. Мениҥ ӱлчегим (адазыныҥ эјези—авт.) Мария Варламовна (Марӱк) Бий суудагы тош кайылза, јаратка барып, кандый да чӱм-јаҥ ӧткӱрип туратан деп, јаан јаштуларыс куучындайтан. Бис база «суу ээзи» (сууныҥ ээзи), «таг ээзи» (тууныҥ ээзи), «чир ээзи» (јердиҥ ээзи) деп байлап јӱредис. Ӱлчегимниҥ јаҥдаган јаҥын билген болзом, тӧрӧл јериме барып, јаҥдап јӱрер эдим. Бий суу — јаан суу. Байла, учуры јаан ла јаҥ болбайсын.

Ада-энелеристиҥ, јаандарыстыҥ ӱредип јӱрген јаҥдары, «ай-уй» деп кӧрӱп јӱргени учун бис ак-чек кылык-јаҥду болуп чыдаганыс. Олорго быйанысты айдар керек. Айдарда, мен база бала-баркама бойымныҥ ӱлӱӱмди артырар учурлу. Кумандылар тоозыла текши алтай улустаҥ ас арткан албаты. Јаан јаштуларыс јокко јуук, тилисле кем де куучындашпай јат. Ончо јуулганын шӱӱп кӧрзӧм, ыйым келет.

Бистий кайылып калган албатыга алтай тилдеҥ быжу тудунары учурлу. Алтай бичиктер кычырып, тилди ӱренер керек. Оноҥ ары бойыҥныҥ тилиҥе јеҥил ӱрене берериҥ. Ӱредетен кижи јок деп шылтак болбос учурлу. Школдордо балдарды алтай тилге ӱредип, айылда куучындажып турза, сӱрекей јакшы. Бистиҥ кичинек албатыныҥ тилин школдо кем де ӱретпес, андый ӱредӱчилер де табылбас. Турачак аймакта алтай тил ӱредер ӱредӱчи табылбай турганда, куманды тилдиҥ ӱредӱчизи керегинде куучын да јок. Тӧзӧгӧ болгон тилге тайанып, бойыстыҥ тилисти орныктырар керек деп бодойдым.

— Мен Слерге куманды адыгарла баштанайын. Куттыбай Трофимович, Слерди балдарга ӱлгерлер, чӧрчӧктӧр чӱмдеп турган деп билерис. Јайаандык ижигер керегинде куучындап берзегер.

— Ӧйдиҥ салтарыла мениҥ балам ла јеендерим тӧрӧл тилин билбес. Олор орооныстыҥ јаан калаларында јадып јат. Је, кандый да болзо, балдар бойыныҥ угы-тӧзин тогус ӱйеге јетире билер учурлу. Угысты балдардыҥ балдары улалтар эдип, кажыбыска ла ӱлӱӱбисти артырар керек. Мен бойымныҥ ӱлӱӱмди чӧрчӧктӧр, ӱлгерлер ле алкыштар ажыра јетирерге албаданым. Азыйгы ӧйлӧрдӧ ада-энемниҥ, каргандардыҥ меге куучындаганын эске алып, бичийдим, бойым база чӱмдейдим. Нениҥ учун кыскачак дезе, кичинек болчомдор узун чӧрчӧктӧрди угарга кӱчсингилейт. Ончо учуралдарда чӧрчӧктӧр сӱӱнчилӱ болот. Айылда бор-кар иш бӱдӱрип тура, ӱлгерлер чӱмдейдим. Бир канча ӧйдӧҥ чӱмдемелдеримди кычырып, туура саладым. Кандый да уйатту немедий.

Мен кайда ла јӱргемде, јаантайын јӱрегимде алкыш сӧстӧрди айдынып јӱредим. Кажы ла кӱн каланыҥ оромдорыла јойу базып, аржан суу аладым. Кӧп эмес, бир-эки ле литр. Кажы ла катап алкыш сурайдым. Бу аржан сууда алкыш сӧстӧр јаан таныктарла бичилген болзо, тууразынаҥ да келип, суу алып турган улус кычырып, алкыш-быйанын айдып турар эди. Мениҥ айдынганым мындый:
Таг игемдим аккан сууг,
Эзениме бек этсин.
Кара сууныҥ арыйла,
Мениҥ кутымы сӧӧндирсин.
Эзениме — алтайлап су-кадыгыма дегени. Айдарда, су-кадыгымды орныктырзын, кара сууныҥ арузы мениҥ ич-кӧгӱзимди сӱӱндирзин дегениндий.

Бу мындый алкыш сӧстӧрди кажы ла кижи айдынып, суранып турар учурлу деп бодойдым. Бу ла калганчы катап суу алып турарымда, јанымда эки јиит турган. «Слер алкыш айдып јадыгар ба?» — деп сурадым. Олор «јок» дешти. Бир-эки јолдык айдып бердим. Јииттер кайдаҥ билзин, олорго айдып ла турар керек.

— Кандый бир бичик чыгарар амаду бар ба?

— Куманды чӧрчӧктӧрим «Алтын туу» бичик чыгарар байзыҥ тураныҥ шылтузыла јуунтыга кирип, кепке базылган. Куманды тилле алкыштар јууйдым. Бала-баркама энчи эдип артып калзын, кичӱ тӧрӧлине келгенде, айдынып, бажырып јӱргилезин. Таҥынаҥ бичик чыгарар амаду тургуспай јадым. Менде јайаандык андый кӧп иш те јок. Јӱк ле бойымныҥ алдымда ла бичинип јӱредим.

— Кажы ла катап бис экӱ ас тоолу ӧс калыктардыҥ керек-јарактарында туштажадыс…

— Учурал келишкенде, туружадым. Анчада ла тӧрӧл тилди орныктырары аайынча сурактарла јилбиркейдим. Ас тоолу ӧс калыктардыҥ кажы ла јыл ӧткӱрилип турган байрамына јӱрӱп, кӧрӱш-таныштарыма јолугып, солун-собурысты угужадыс. Байрам кӱнде куманды, чалканду ла туба тилдерле кожоҥдор, ӱлгерлер кӧп угулган болзо, оноҥ јакшы болор эди. Тегин ле улус бойлоры кожоҥдожып турганын угарга кандый јакшы. Кичинек болчомдорго тилле колбулу јӱзӱн-башка ойындар, кӧрӱ-маргаандар кӧп болзын деп кӱӱнзейдим.

— Айылдап киргенеерге алкыш-быйан болзын. Мынаҥ да ары кӧп чӱмдемелдереер кепке базылып чыгарылзын деп кӱӱнзейдим. Эзен-амыр јӱригер.

Хамида ТАДИНА