Алтайдын Чолмоны

Ајару кажы ла кижиге керек!

22.09.2023

эмезе Н. Бельчекованыҥ «Адабыс келди…» деп повезин кычырып…

Мен Нина Баштыковна Бельчекованы «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти деп билерим. Алтайыста јарлу эпшиниҥ ӱлгерлерин бу ла газеттеҥ кычырып турарым, эрке, је бу ла ӧйдӧ јӱрӱмдик ле чоҥ ӱлгерлер. Бу кеберкек чырайлу, токыналу куучынду алтай эпшиниҥ прозалап бичиген чӱмдемелдериле бу ла јууктарда, чынын айтса, ӧткӧн јаста таныштым. Бу меге сӱрекей солун керек болды. «Адабыс келди…» деп повестьти кычырып, шӱӱлтелеримди чыгара бичиир деп шӱӱдим.

«Адабыс келди…» деп повестьте автор бир канча јӱрӱмдик сурактар тургускан, бу курч сурактарды быжулап кӧргӱзерге солун эп-аргалар тузаланган деп бодойдым. Мен, литературоведениеле сонуркап турган кижи, бу эп-аргаларды психологизм деген литературалык бӱдӱм деп оҥдодым.

Чӱмдемелде ајару салынган баштапкы јаан сурак — эш-нӧкӧрин јылыйтып, јаҥыскан арткан эр кижиниҥ карыкчалы деп темдектее-рге јараар. Бу јӱрӱмдик учурлу ӧҥзӱре сурак. Анчада ла алтай эр кижи јаандаган сайын кожо јуртаган ӱй кижизине карузып, оноҥ камаанду болот. Јажы јаанаган эр кижи эш-нӧкӧрине ӱренип, оныҥ сӧзиле јӱрет. Салымы андый болуп, ӱй кижизи ада-ӧбӧкӧзиниҥ јерине озолоп атана берзе, ол јаш баладый ӧскӱзирей берет, карыкчалга тӱжет.

Бу повестьте шак ла бу айалга кӧргӱзилген. Повестьтиҥ тӧс геройы Буучай ӧбӧӧнниҥ кожо јуртаган эмеени Курааш божой берерде, бу кижи јаҥысканзырайт, бойыныҥ санааларын тӱни-тӱжи сананат. Баштапкы ӱйи эрте божоо-рдо, Курааш Буучайдыҥ балдарын чыдадарга болушкан кижи болор. Балдары адазына карузыгылап та турза, је кажызы ла бойыныҥ билезиниҥ јӱрӱмиле јӱрет, келгилебейт.

Буучай ӧбӧӧнниҥ ич-санааларын, карыкканын оҥдоорго, «јаҥысканзыраганы» деп оҥдомолго ајару эдели. Јаҥысканзыраганы, психологтордыҥ јартаганыла, айландыра улусла колбу-куучындашты кӱӱнзебей, керексибей турган психологиялык айалга. Кижи бойыныҥ карыкчалду санааларынаҥ чыгып болбой ло чыгар кӱӱни де келбей турганы. Кижи ич-буурын куру деп сезинет, оны јаҥыскан артырган, кем де керексибеген деп кородолду сезим келет, неге де соныркаар, сӱӱнер кӱӱн-тап јоголот. Шак бу мындый айалгага кирген тӧс геройдыҥ кӱӱн-санаазы, ич-буурындагы кунук, ич-куучыны (внутренняя речь), јаҥыскандыра куучынданары (монолог), эске алыныштар, кее-ркеде сананары (фантазия) ла о.ӧ. психологизм бӱдӱмдер ажыра кӧргӱзилген.

Бу повесть сегис бажалыктаҥ турат, оныҥ јетӱзинде Буучай ӧбӧӧнниҥ эске алыныштары кӧп. Анчада ла баштапкы ла экинчи бажалыкта тӧс геройдыҥ эске алыныштары оныҥ тыҥ кунугып јаҥысканзыраганын кӧргӱзет.

«…Кӧстӧрине эмеени печкениҥ ле столдыҥ ортозында араай базып, курсак кайнадып тургандый кӧрӱнет. Буучай бажын мынаар туура этсе, эмеени тактада тӱк иирип отургандый бодолот. Эмезе сенектиҥ эжиги калт эдип, ол буттарын сӱӱртей базып кирип келгендий…».

Геройдыҥ ич-јӱрӱмин, сезимин, санаазын тереҥжиде илелеерге, бичиичи ич-сезимди, кунукты, сӱӱнчини тоолу сӧслӧ айдат, је тереҥжиде јурабайт. Кычыраачы геройдыҥ ич-кунугын, санаа-кӱӱнин берилген сӧстӧрдӧҥ билет, сезет. Темдектезе, «Буучай айлында јаҥыскан отурып болбой барган. Тӱште мал-ажын, кискезин азырап, олорло эрмектежип, айылдап ла турганча, уур санаалар ырап, кыс-ка кӱн ӧдӧ берер. Је эҥирле кожо ӧбӧӧнниҥ ал-санаазы караҥуйлаар болгон. Ӧткӧн јылдар, јолдор, коштой јӱрген, кожо јуртаган улус, балдары — ончозы санаазына кирип келер…» деп, экинчи бажалык башталат. Буучай ӧбӧӧн бойын болужы јок деп сезет, јаҥысканзырайт. Санаазында эҥ оогош, карузыган кызы Света керегинде эске алыныштар. Кызы ӱредӱзин божодып, јанып келзе, адазыла кожо јадар деп ижемји…

Кандый бир тынду эмезе тын јок немени текстте персонажтыҥ кӱӱн-санаазын кӧргӱзерге тузалаганын база психологизм деп айдар. Буучай ӧбӧӧнниҥ кискезине карузып, оныла куучындажып, азырап турганы бичимелде бир канча катап учурайт. Сары кискези карыкчалду маарап турганы оныҥ карыккан кӱӱн-санаазын илелейт.

Повестьтиҥ тӧс геройыныҥ эске алыныжы кӧп сабазында баштапкы ӱйи Буланатла колбулу болот. Байла, алтай улустыҥ айтканыла «баштапкы јурты — чын јурты» болор, олор экӱ кожо балдар азыраган, уур-кӱчтерди кожо ӧткӧн.

Јаҥыскан арткан кижиде эске алынышка кӧп ӧй бар, ол бойыныҥ кылык-јаҥын сананат: кӱнӱркек болгонын, бир тушта ойношту да болгонын. Буланатла экӱ койдо иштегенин, телекӧрӱлтенеҥ улус келерде, Буучай сюжетке кирерге албаданганын эске алат. Карыкчалду да, каткымчылу да учуралдар јӱрӱмде болгон ло эмей! Бойыныҥ кылык-јаҥын тууразынаҥ кӧргӧндий, јастыра да эткенин сезет, јарамыкту да кылыктарын эзедет.

Буучай ӧбӧӧн Буланаттыҥ эјезин база эске алат, уур-кӱч јылдарда сыйнын азырап-кичееп чыккан, је узак јӱрӱм јӱрбеди деп ачуурканган санаа-кӱӱн келет. Лајын карындажын карамдап сананат. Уур санаалардыҥ бажында Лајын карындажы керегинде саҥ башка тӱш кӧрӧт. Тӧс геройдыҥ тӱжи оныҥ кунугын кӧргӱскен психологизм бӱдӱм деп темдектеер керек. Буучай ӧбӧӧнниҥ јаҥысканзырап, сӱрекей кунугып турганын кожоҥло колбулу санаа-шӱӱлте база кӧргӱзет. «Буучай јанып келеделе, бозомтык ла тымык эҥирде кунугып тургандый бодолгон ыраак кырларды эмдиге јетире курч кӧстӧриле ајыктап турды. Кенетийин саҥ башка санаа-кӱӱн эбелди… Кожоҥдор јаҥыланбай, чечектери јайканышпай турган Алтайын келип кӧргӧн болзо, Буланат кунугып, сӱрнӱгер болор… Кожоҥдогоны кӧгӱсте, јӱректе туулган, јуулган кӱӱн-санааны айландыра улуска айтканы, угусканы эмес пе? Сӱӱнчилӱ болзо, кожо сӱӱнер, кӧӧрӧӧр. Карыкчалду болзо, айдынып алар… Эмди улустыҥ кӧп кожоҥдошпозы олордыҥ ыражып, бой-бойына бӱтпей, керексишпей барганынаҥ, кажызыныҥ ла јаҥыс бойында ла туйуксынганынаҥ болор бо? Ол ӧйдӧ кӱч болгон, кожоҥ болушкан… Эмдиги јӱрӱм јаранган учун кожоҥ астаган болор бо? Мынайда сананып, Буучай ӧбӧӧн чек јаҥысканзырай берди». Јаан карыкчалга тӱшкен кижи ӱзӱги јок эске алыныштарга, ал-санаага тӱшкен айалганы автор сӱрекей чокум кӧргӱскен деп айдар керек.

Нина Бельчекованыҥ «Адабыс келди…» деп повезинде тургузылган экинчи јӱрӱмдик сурак — ада-энениҥ ле балдарыныҥ ортодо колбулар.

Повестьтиҥ тӧс геройы беш балалу кижи эмтир. Буучайдыҥ јаан кызы ӧскӧ деремнеде, эки балалу, «ууртап та ийер болзо, је иштеҥкей, јакшы кылыкту кижиле јуртайт». Экинчи кызы офицер кижиге барала, Тӱндӱкте јадат, ээчий кызы бу эјезиндӧӧн јӱре берген, суру-чап јок деп айдылат. Бу кыстары адазына келбейт, бичигилебейт ошкош. Эҥ ле кичинеги, адазыныҥ ижемјизи Света Томск калада ӱренет. Буучай ӧбӧӧн мал-ашты бу кызына берер, айылду-јуртту болуп, бала-барка азыраза, олорды кӧрӱжер деп амадайт.

Балдар керегинде јурамалда кенетийин кунукчылду сурак тура берет: «Акыр, городтогы сок јаҥыс уулы кайда?» Ӧӧй дӧ болзо, јаштаҥ алала азырап алган энезиниҥ сӧӧгин јуурга келгилеп болбоды деп ачуурканыш. Бу бӱдӱжиле адазыныҥ да мӧҥкӱзин кӧдӱрерге келбес деп чочыдулу санаа. Буучай ӧбӧӧнниҥ уулыныҥ јӱрӱми јеп-јеҥил эмес эмтир: баштапкы ӱйи божогон, эки балазы эки башка чыдайт. Экинчи алган кижизи калада јадарга кӱӱнзеген, олор деремнеге ас келет.

Буучай ӧбӧӧн эригип, јаан кызына айылдайт, оноҥ городто уулына барат. Кызы да, уулы да адазына кыйгастанбайт, је олордыҥ айлында ӧбӧӧн токтоп болбой, ээнзиреп те калган болзо, бойыныҥ айлына тартылат. Бу айалгада тӧс геройдыҥ санаа-кӱӱнин кӧргӱскен психологизмниҥ бӱдӱми — база ла эске алыныштар. Буучай ӧбӧӧн балдарыныҥ оогош тужын улай ла эске алат. Кажы ла ада-эне балдарына карузып эмезе ачынып турза, олордыҥ кичинек болгонын эске алар. Света кызы јайгыда ӱредӱзин божодып, айлына келет, айыл-јуртты арутайт, ӧлӧҥ эдижет — бу јаан сӱӱнчи, је кызы деремне јерге артпазым деп айдат. Калганчы ижемји јоголот, калганчы колбу ӱзӱлет!

Је бу повестьте кӧргӱзилген айалга, јаанап калган балдардыҥ ла ада-энениҥ ортодо ӱзӱлип турган колбулар, удурлажу керектер ле кезик аразында оҥдошпостор — јӱрӱмдик айалга. Јарлу психолог Л. С. Выготскийдиҥ айтканыла, «балдар оогош тужында ада-энезине тӱҥей болорго кӱӱнзейт, јаанап келзе, олор таҥынаҥ санаа-шӱӱлтелӱ улус, бойыныҥ јӱрӱмин бойлоры башкарынарга јат. Ада-энези јаанап калган балдарын бойыныҥ санаа-кӱӱнине келиштире јӱрзин деп кӱӱнзеген соҥында, олордыҥ ортодо ачыныш, удурлажу боло берет». Балдарына јол берип, кӱч те болзо, олорды оҥдогоны, байла, чын алтам болор. Буучай ӧбӧӧн Света кызына удура нени де айтпаган, мынызы оныҥ тӧп лӧ шӱӱлтелӱ кылыгын кӧргӱзет.

«Адабыс келди …» деп повестьте база бир ајару салгадый курч сурак — алтай калыктыҥ јаҥжыккан јаҥы, јадын-јӱрӱми, эткен ижи ле эмдиги ӧйдиҥ, јӱрӱмниҥ солынганынаҥ улам удур-тедир, блааш-тартыш. Алтай улустыҥ баалу јӧӧжӧзи (бала-барканыҥ кийнинде) — алдынаҥ бери азыранып келген мал-ажы. Је Буучай ӧбӧӧнниҥ балдарыныҥ јӱрӱмин темдектеп алза, беш балазынаҥ јӱк ле бирӱзи, јаан кызы, јурт јерде јадат, эки-јаҥыс малын азырайт, балдарын мал-ашты кичеерине ӱредет. Арткан балдары каланы талдап, ада-ӧбӧкӧзиниҥ иштеген ижинеҥ, јадын-јӱрӱминеҥ тууралап барат.

Балдары мал-ашка тартылбай, чыккан-ӧскӧн јеринеҥ ырап барганы — ада-энениҥ, албаты-јонныҥ курч сурагы. Јаҥы ӱйе тазыл-тамырынаҥ араайынаҥ ырайт. Эмдиги ӧйдӧ оны текши айалга деп айдарга јараар.

Бойыныҥ культуразынаҥ, јаҥжыгулары-наҥ айрылган кийнинде, тил ундылып барат. Каладаҥ уулыныҥ билези келзе, олор Буучай ӧбӧӧнлӧ орус тилле куучындажат. База бир јурамал — черӱдеҥ келген уул орус тилге кӧчӱп калган келет. Мында алтай тилистиҥ курч сурагы чыгып келет. Јаҥдаган јаҥы ундылып барза, каргандарга, ада-энеге тоомјы астап барат. Бу айалганы кӧргӱскен темдектер повестьте база бар. Черӱнеҥ келген уулды уткуп турган јурамалда јаан кижиге тоомјы јок болгон учурал кӧргӱзилет. База бир ачымчылу керек — келди Валя кайын адазын каргандардыҥ туразына кийдирерге сӱмелейт, оныҥ эки-јаҥыс малын садып, бойыныҥ билезине кирелте алар амадулу куучындар айдат.

Буучай ӧбӧӧнниҥ кылык-јаҥын кӧргӧндӧ, ол сӱреен алтайсу деп айдар керек. Оныҥ улусла куучындашканы, эткен керектери, сананган санаазы јобош ло тӧп алтай эр кижиге келижет. Иш эткенде быжу, малзак, балдарына ла тӧрӧӧндӧрине кару ла јалакай кижи. Јаш тужынаҥ алала колхозко бастыра кӱчин берип иштеген, јалкуурбас. Јаанап та калган тушта таҥынаҥ бир обооны тургузып, колхозко сыйлайт. Јаандарыныҥ јаҥын ӱспей апарып јатканы одуланып турган јерде кыйра буулап, ичкен суузын байлап, кичееп, арутап турганынаҥ кӧрӱнет. Аржан суу «… койу ӧлӧҥниҥ, јырааныҥ ортозында шоркырап акканы јаш баланыҥ эрке шулуртындый» деп билдирет. «Айландыра эҥчейишкен кайыҥдар, тыттар оны эркеледип, оныҥ амыр агынын корулап тургандый билдирет» деп, автор суучак керегинде карузып ла јылу бичийт. Бу сӧстӧрди кычырып, алтай јаҥыс, ар-бӱткенге, аржан-кутук сууларыска чебер кӱӱнибис качан да јоголбос деп ижемји артат.

Нина Бельчекованыҥ повезинде база бир учурлу шӱӱлте — «кажы ла кижиге ајару керек!» Кандый да айалгада, сӱӱнчиде де, кунукта да болзын, кижи јаҥыскан артпас учурлу. Бу повестьтиҥ тӧс геройы бала-барказыла, эл-тӧрӧӧниле, кӧрӱш-таныжыла кожо карыкчалды ӧдӱп чыгат. Повестьте тузаланган кӧп эске алыныштар Буучай ӧбӧӧнниҥ ич-санааларын јартайт. Ол тымыкты тыҥдалап, јер ӱстинде ӧдӱп турган јуу-согуш керегинде сананат. Бу тымыкта «качан да калапту, канду јуу-согуштар болбогондый, болбой тургандый… Јер-энениҥ ӱстинде эмди де јуу-согуштар ӧдӧт, улус ӧлӱм ле шыра кӧргӱлейт». Буучайдыҥ јӱреги јуук улустыҥ салымы, бу тымык ла амыр учун сыстайт.

Бу сӧстӧрдӧ чӱмдемелдиҥ кижилик шӱӱлтези салынган деп бодойдым. Кӱч айалгада эш-нӧкӧрин јылыйтып, јаҥыскан артып, карыкчалга алдырткан тушта тӧс герой озо ло баштап јердиҥ ӱстинде ончо улустыҥ амырын сананат, јуу болбозын, албаты-јон амыр јатсын деп кӱӱнзейт. Онойдо ок балдарына, јуук улузына амыр-энчӱ кӱӱнзейт. Тӧс геройдыҥ кижилик кӱӱни ончо уур айалгаларды ӧдӧриниҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат. Кижилик кӱӱн јаҥысканзыраганды, карыкканды, кандый да болзо, јеҥип чыгарын јартайт.
Адакыда айдарга турганым: бичикти кычырзаҥ, ол сени санандырар, шӱӱндирер. Алтай бичиичилеристиҥ бичигенин кычырып јӱрели, олор бистиҥ тӧрӧл калыгыстыҥ јӱрӱмин кӧргӱзет.

Бойыныҥ шӱӱлтелериле Галина КИРОВА ӱлешкен