Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Баркаларыныҥ ла унуктарыныҥ кару найназы
26.10.2023
Јаан јаштулардыҥ айлыгына учурлай мен Кӧкӧрӱ јуртта јаткан ӧрӧкӧн Какай Саланханова керегинде бичиир деп санандым. Бӱгӱн ӧрӧкӧн кӧп тоолу балдарыныҥ ортозында эзен-амыр отурат. Је оныҥ ӧткӧн јӱрӱмдик јолы кӱч ле болгон.
Какай Сойтовнаныҥ адазы Сойт Маанович Ялбачев деп кижи. Энези Јелене (орус ады Елена) тувин укту. Тайгада мал-аш, сарлык тудуп јӱрген улус. Јаан јашту јерлештеринеҥ укканыла, олордыҥ билезинде база бир кыс Таисия болгон эмтир, је ол кичинек тушта оорудаҥ улам јада калган.
1942 јылда Сойт Маанович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атанган. Энелӱ-кысту Капчал деп тайгада јаҥыскан арткандар. Бир катап јаскыда Јелене одундап барган. Мында шаҥбалап агашты јыгып јадарда, тумчугына тоҥ будак тӱшкен эмтир. Је уур-кӱч јӱрӱмге ӱренижип калган эпши сыска ајару этпей, одынын кийис айлына экелип, оок-тобыр ижин бӱдӱрип, эҥирде кичинек балазын койнына алып, уйуктап калган. Эртен тура јууктай јаткан малчы улус койлорын чыгарып, эҥ эртечи Јелене оройтып турганын тургуза ла ајарып ийгендер. Улус кайкажып, јаман неме болуп калган деп сезип, сооп калган айылга кирип келзе, келинде тын јок… Анайып, энези таҥды адырбаган деп, јаанап келген Какай Сойтовнага јерлештери куучындаган.
Ол тушта ӧскӱс арткан јеенин Тапталды (Какай Сойтовнаныҥ јашта адаган ады) адазыныҥ эјези Улупсун эш-нӧкӧри Бӱлтек Саланхановло бойыныҥ айлына апарып, азырап чыдаткандар. Је, чынынча айдар болзо, эјези Улупсун коркышту казыр, калапту кижи болгон. «Јеениҥди алып алак» деп шӱӱлтени ого Бӱлтек, баланыҥ јестези, эткен.
Бир ле кӱн кӧрӧр болзо, балада чыкканын керелеген бичик јок. Јестези јаанап калган балага Саланханов деп ӧбӧкӧзин берген, адын Какай деп адаган. Анайып, Тапталдыҥ (Какайдыҥ) јажы јаанап та калган болзо, оны јаҥы ла, 1938 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде, чыккан деп бичип салгандар.
Јаан удабай Бӱлтек јестези ӱйиниҥ тил-оозына чыдабай, корон ичип, јада калган. «Јестем јакшы, јымжак кылык-јаҥду, балдарга кару кижи болгон эди. Эјем ондый эмес. Оныҥ айлында ӧзӱп, школго ӱренбегем, бичик-билик билбезим. Балдарла да ойноп кӧрбӧгӧм, јараш кийим де кийбегем, јайы-кыжыла мал кӱдӱп, сарлыктар саап, будымнаҥ кирзовый сопок бир де уштыбас болгом» — деп, Какай Сойтовна куучындайт. Байла, оныҥ да учун ол тушта соокко алдыртып, оору-јоболго, сарсуга бастырткан.
1945 јыл. Сакылталу Улу Јеҥӱ! Бастыра албаты-јон сӱӱнчи-ойында, ый-сыгытта. Јиит кыс Какай да сӱӱнет, ӧкпӧӧрӧт. Байла, адазы удабас јанып келер! Анайып, Сойт Маанович јӱк ле 1947 јылда јанган, ол олјодо болгон эмтир.
Адазы бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ Јаман-Кара деп эпшиле јурт тӧзӧгӧн, эки кысту, эки уулду болгон. Је удабастаҥ Јаман-Кара јада калган. Убайланы ла Чӧкӧни ӧскӧ улус алган, Славаны ла Анатуны эјези Какай Сойтовна айлына экелип, азырап алган, кийнинде той-јыргалын да ӱзе ӧткӱришкен, кӧдӱришкен. Ол тушта Какай бойы Тоня деп кызычакту болгон, је бала сегис айлуда јаан тӱбектеҥ улам, чечектӱ Алтайына јана берген.
Какай Сойтовнаныҥ энези тува јердеҥ деп байа бичидис, ондо Алтайда тӧрӧӧндӧри јок. Јиит кыс тайга ажыра сойоҥ јеринде атту јоруктап, тӧрӧӧн-туугандарына туштап, таныжып-куучындажып јӱрген.
Бӱгӱн Какай Сойтовнаныҥ јанында Михаил ла Эркелей балдары. Ӧрӧкӧн Эркемей ле Куаныш балдарыныҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрип салган, је јӱрӱм улалат. Олордыҥ бала-барказы ӱзе ле амыр-энчӱ, билелерлӱ, иштӱ-тошту, калыгы ортодо тоомјыда јӱрген улус.
Какай Сойтовна 1992 јылга јетире тайга-ташта ла јӱрген, мал-ашта иштеп, колхозтыҥ озочыл малчызы да болгон, балдарын да тайгада чыдаткан. Пенсияга чыгып, деремнеге колхозтыҥ берген туразына кӧчӱп, тайганаҥ тӱшкен. Бу да ӧйдӧ мал-аштыҥ ижин таштабаган.
Бӱгӱнги кӱнде Какай Сойтовна иштиҥ ветераны ла ак-чек иштегени учун «За доблестный труд» темдекле кайралдаткан ӧрӧкӧн. Ол 14 барканыҥ ла 11 унуктыҥ кару ла ырысту найназы, јааназы. Карганакты оогош кызы Эркелей Басаргина эш-нӧкӧриле кожо кичееп јӱрет.
Озогызын ойгортып, эмдигизин эзедип, jиит ӱйе угы-тӧзин чын билип улалтса јакшы. Какай Сойтовна бойыныҥ јӱрӱмин куучындаганы јаҥыс ла оныҥ бала-барказына эмес, бастыра эмдиги јаш ӱйеге керектӱ, нениҥ учун дезе оныҥ јӱрӱми ле салымы – бастыра эл-јонныҥ јӱрӱми ле салымы.
Айару ЧЕКОНОВА куучындашкан
ТОП
Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай
УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________ № Кудачина Э.В. Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир