Аҥдап-куштап, албатызын азыраган

27.10.2023

Бистиҥ Туулу Алтай jаҥыс та байбак мӧштӧриле, jӱзӱн-чоокыр чечектериле, ӱргӱлjиге кайылбас тошло бӱркелген мӧҥкӱлериле, бажында карлу бийик тууларыла, шуулап jадар агын сууларыла, элбек jалаҥдарыла, ар-бӱткениле јарлу, танылу эмес. Алтайыстыҥ байлыгы – ар-бӱткени, онойдо ок мында јуртап јаткан эл-јоны. Темдектезе, jаҥыс та эр улус аҥдап-куштап, чечен аҥчылар болгон эмес. Је кату, кӱч ӧйлӧрдӧ эпшилердиҥ де ортозынаҥ аткан огы јерге тӱшпес, аткыр аҥчылар болгон деп, азыйгы газет-журналдардаҥ, бичиичилердиҥ чӱмдемелдеринеҥ кӧрӧдис. Аҥчы эпшилердиҥ нерелӱ керектери керегинде «Красная Ойротия», 1950 jылдарда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттерде јарлалган бичимелдердеҥ сонуркап кычырадыс.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде јӱрген, иштеген јалтанбас аҥчы Јейнек Мойнокованыҥ ады-јолын кычыраачыларыс билер ле болбой. Је ондый да болзо, бу эпши керегинде кыскарта бичиир деген санаа болды.

Јарлу аҥчы Jейнек Мойнокова 1899 jылда чыккан ла Оҥдой аймакта Кичӱ Ийин jуртта jаткан. Аҥдап-куштап јӱрерине он тӧрт jаштаҥ ала таскаган. Ол ло оогош, кичинек бойынча тайга-ташка јалтанбазынаҥ койонго, тийиҥге, кӧрӱкке аҥдап туратан.

Jейнек Оҥдой аймакта Буденныйдыҥ адыла адалган тӧрӧл колхозында уй-кой кабырган, јаш бозуларды торныктыра азыраган, колхозтыҥ председатели де болуп иштеген. Оныҥ кийнинде jылкы мал кабырган. Колхозтыҥ малын корулап, сӱрекей jакшы иштеген. Малды тударга келген бӧрӱлерди ле айуларды ол jазыш jогынаҥ jыга адатан.

Jейнек кандый да иште иштеп турза, аҥдаар ӧйди бойына таап алатан. Аҥчы келин бастыра 10 айу, 66 бӧрӱ, кӧп тоолу тӱлкӱ ле тийиҥ аткан. Баштапкы бӧрӱни 1931 jылда ӧлтӱрген, 1936 jылда – баштапкы айуны. 1938 jылда государствого 3275 салковойдыҥ алузын таап табыштырган. Јакшы ижи учун ол «РСФСР-дыҥ атту-чуулу аҥчызы» деп нерелӱ атла адаткан, «РСФСР-дыҥ аҥчыларыныҥ Кызыл Маанызы» темдекле, «Иштиҥ Кызыл Маанызы» орденле, jыл сайын кӱндӱлӱ грамоталарла, акчала, баалу сыйларла кайралдаткан. Алтай аҥчы эпшиниҥ ат-нерелӱ ижин башкару да, эл-јон до јолду бийик баалаган.

Јейнек Мойнокова једимдӱ, ак-чек ижиниҥ шылтузында Москвада ӧдӱп турган jурт ээлемниҥ Бастырасоюз кӧрӱзиниҥ (ВДНХ) туружаачызына ӱч катап кӧстӧлгӧн, ады-јолы кӧрӱниҥ кӱндӱлӱ бичигине бичилген, А. И. Микоянга туштаган.

Јалтанбас эпши аҥчыныҥ jӱрӱми керегинде Н. Шевцовтыҥ «Ат-нерелӱ аҥчы» деп jетирӱзи «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте (1957 jыл, кичӱ изӱ айдыҥ 26-чы кӱни) јарлалган. Јарлу бичиичи С. Манитовтыҥ «Чалдыкпас чечектер» деп повезинде база бичилген: «Jейнек адын jабыс jерге тургузала, минерге ле jадарда, алты jанында агаштыҥ ортозында та не де борос этти. О-о! Бӧрӱлер! Байагы кӱлӱктер ойто jуулгылап келген болгодый. Аҥчы келин адын минбей, тӱргендеп, туура jединди. Байагы келген jериле кайра болды. Ол кырлаҥды ӧрӧ чыгып барадала, кайра кӧрзӧ, эки бӧрӱ алты jанында агаш ортозынаҥ чыгала, аҥныҥ сеги jаар jеп-jеҥил jелгилеп баратты…

Jейнектиҥ кӱӱн-санаазында бӱгӱн сӱгӱнгедий ле неме jок. Сары таҥнаҥ бери эки бӧрӱ ӧлтӱрип алган».

2014 јылда Јейнек Мойнокованыҥ чыкканынаҥ ала 125 јылдыгы темдектелген.

1950 jылдарда Кан-Оозы аймакта «Ленинский наказ» колхозтыҥ койчызы Сӱдеҥ Такысова кабырып jӱрген койлорын шӱлӱзиннеҥ корып алган. Кенетийин одордо койлорына тӧрт шӱлӱзин табарган. Сӱдеҥ Такысова кабырып јӱрген койлорын корып алар деп, шыйдам агашты тудунып, кожо jӱрген ийттерин тукурып, бойы казыр аҥнаҥ jалтанбай, удура болгон. Ийтле удурлажа берген шӱлӱзинди шыйдам агашла ӧлтӱре соккон. Экинчизин база ла ийтле удурлажып турарда, ӧлтӱре согуп, койлорын ончозын корулап алган. Арткан эки шӱлӱзин jалтанбас койчыныҥ кыйгызынаҥ ӱркӱп-чочып, кайа-таш jаар кача берген.

Колхоз Сӱдеҥ Такысованы jакшы кереги учун баалу сыйла кайралдаган. 1942 jылда «Красная Ойротия» деп газетте јарлалганыла, Улаган аймактаҥ тийиҥге аҥдаачы эпши аҥчылар Дарья Качихова ла Анисия Белешева бир сезонныҥ туркунына 100 тийиҥнеҥ аткан. Анна Барлашева 43 тийиҥ, 10 агас ла 2 jоонмойын ӧлтӱрген.
Туулу Алтайдыҥ аҥчы эпшилери кату јылдарда јерлештерине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген. Аш-курсактаҥ кӱч ӧйдӧ олор тапканыла јаан-јашла ӱлешкен…

Айана Бобокова, баш библиограф

ТОП

Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай

УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________ № Кудачина Э.В. Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир